روایتی از حمله به حاکم درگز در دوران مشروطه، به قصد برانداختن منصورالملک
تعداد بازدید : 51
قیام ججـوخان
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
خراسان از اواسط دوره قاجاریه شاهد تغییر و تحولات اساسی بوده است، تغییر مداوم والی خراسان، ظلم و تعدی حاکمان محلی و ماموران دولتی به مردم موجب شد تا جامعه از ثبات سیاسی و اقتصادی برخوردار نباشد.در سال 1324ق. و به رغم وقوع انقلاب مشروطه، وضعیت عموم مردم سروسامانی نیافت و مشکلات معیشتی و امنیتی به روال قبل پابرجا بود، به طوری که در همین ایام در شمال خراسان، اوضاع نامناسب اقتصادی و اخذ مالیات های سرسام آور موجب فروش تعدادی از دختران به ترکمنان و ارامنه عشق آباد شد. مردم معترض شدند و دامنه اعتراضات به مذاکرات مجلس شورای ملی در دوره اول رسید. اما چون تظلم خواهی مردم راه به جایی نبرد، در همان ایام، قیام هایی از سوی شماری از سرداران در شمال خراسان انجام گرفت. یکی از آنها فردی به نام «ججوخان» بود. گاهی داستان رشادت و دلیری سردارانی که در مقابل ظلم حاکمان سینه سپر کردند و تا آخر ماندند، نقل محافل می گردد و حتی داستان ها و اشعاری راجع به آن نقل یا سروده می شود. قصه ججوخان نیز از آن داستان هایی است که در حافظه مردمان دشت اتک به نیکی مانده است. روایتی ماندگار از شورش در برابر ظلم و مبارزه علیه بیگانگان و قصه مردانی که در بازی سیاست در کنار مردم ماندند... در این گزارش برای شما از قیام معروف «ججوخان»، در درگز و نواحی مرزی بعد از انقلاب مشروطه خواهیم گفت:
ظاهرا به نفع مشروطه
ججوخان از جوانان رشید و دلیر درگز و از اهالی روستای حصار بخش لطف آباد بود. بنابر نوشته مرحوم سید علی میرنیا گویی روح نادرشاه به کالبد این جوان وطن دوست رسیده بود.[1] وی به اتفاق سه برادر خود، عیسوخان، علوخان، مموخان و عده ای از جوانان در سال 1328ق. سر به قیام برداشت. ابتدا روستاهای اطراف و تمام بخش لطف آباد را به تصرف درآورد. سپس به قصد برانداختن محمدعلی خان منصورالملک حاکم درگز، به محمد آباد مرکز حکومت حمله برد و ضمن تصرف آن جا به رتق و فتق امور مردم پرداخت.«صارم الممالک» درگزی قیام ججوخان را علیه مشروطیت دانسته و ماجرای شورش وی علیه حاکم درگز را چنین روایت نموده است: «شخصی به نام ججو بیگ علیه ماموران مشروطه که در آن زمان تشکیل یافته بود، قیام کرد و چندین نفر از ماموران را از قبیل رئیس گمرک و غیره به قتل رساند و خود را حاکم و خان درگز نامید...».نویسنده کتاب «حرکت تاریخی کرد به خراسان» نیز درباره این ماجرا نوشته است: «یک نفر به نام آغامحمد از عشق آباد، عده ای را به روستاهای درگز می فرستد که ظاهرا به نفع مشروطه و باطنا برضد مشروطه اقدام کنند. آنها دم از مشروطیت می زدند اما کارهایی آن چنان زشت و ناپسند از خود نشان می دادند که مردم ساده دل می گفتند، اگر مشروطه این است که هزار بار رحمت به استبداد باد. ما مشروطه نمی خواهیم.[2] بنابراین چند مرتبه برای سرکوبی ججوخان قشون کشی شد ولی به خاطر وجود سواران کارآمد و شجاع بر قوای دولتی غلبه نمود. زیرا در آن ایام مامورین دادگاه مشروطه عیال یک نفر از اهالی درگز را به جرم داشتن تریاک زندانی و خانه اش را غارت کرده بودند و قیام ججوخان هم سر این موضوع بود که چرا ناموس ما را زندانی می کنند و این موضوع بر محبوبیت او در میان مردم افزوده بود.[3]»
*مسعود به جای محمود
بنابر گزارش منابع تاریخی، منصور الملک با گردآوری تعدادی نیروی مسلح به ججوخان حمله کرد ولی شکست خورد. رکن الدوله والی خراسان نیز در ادامه منصور الملک را از حکومت درگز برکنار و برادرزاده او مسعودخان را به حکومت آن جا منصوب کرد. مسعود خان با جمعی از قوای نظامی از مشهد به سوی درگز حرکت کرد و پس از درگیری با ججوخان موفق به شکست وی شد. ججوخان به خاک روسیه فرار کرد. روس ها ججو را دستگیر کردند، ابتدا به مرو بردند و سپس در عشق آباد زندانی کردند. در آن ایام دولت ایران و روسیه توافق کردند برای حمایت از رعایای خود در نواحی مرزی از جمله خراسان و همچنین با توجه به آشنایی کامل ججوخان به مناطق مرزی درگز و روسیه وی را مامور سرکوبی راهزنان و قاچاقچیان مناطق مرزی دو کشور در دشت اتک نمایند. بنابراین از مسعودخان خواستند تا ججوخان را برای سرکوبی اشرار خراسان به مشهد و نیشابور بفرستد... .
تمرد ججو
کمی بعد خبر رسید که محمد قورش آبادی در کوه های نیشابور عده ای را اطراف خود جمع نموده و تاخت و تاز و قتل و غارت در اطراف مشهد می کرد. به طوری که قوای دولتی توانایی مقابله نداشتند بنابراین مسعودخان حاکم درگز ججوخان را با تعدادی سوار به مقابله با قورش آبادی فرستاد. پس از مدتی به خاطر مسائلی ججو خان از دستور مسعودخان تمرد نموده و ضمن مراجعت به قوچان با عبدالرضا خان شجاع الدوله ملاقات کرد و در ادامه، خود را به درگز رسانده و تمام زندانی ها را آزاد نموده و درگز را محاصره نمود.قیام ججوخان علیه حاکم درگز موجب شد تا روس ها نیز وارد ماجرا شوند و به بهانه برقراری امنیت در مرزها و خطر برای اتباع خود نیروهایی از عشق آباد به درگز بفرستند و به تعقیب ججوخان بپردازند. پس از زد و خورد بین روس ها و ججوخان، وی تاب مقاومت نیاورد و به سمت قوچان عقب نشینی نمود.در آن نواحی جنگ سختی بین سواران ججو و نیروهای روسی روی داد به طوری که تلفات سنگینی به روس ها وارد شد. حدود سه ماه جنگ و گریز ادامه داشت تا این که سرانجام تعداد زیادی از نیروهای ججوخان در درگیری ها کشته شدند و عده آن ها کمتر شد. سرانجام ججوخان در یکی از نبردها توسط روس ها کشته شد.[4]
*ماجرای کشته شدن ججو
اما جریان کشته شدن «ججو» را مولف کتاب «سرزمین و مردم شهرستان درگز» چنین شرح کرده است: ججو به محاصره سربازان روسیه درآمد و اسبش در باتلاقی فرو رفت و بر اثر اصابت گلوله به اسب و چشم ججو، از پای درآمد و در نیزار افتاد. مردم درگز در وصف رشادت ها و دلاوری های ججو ترانه و اشعاری ساختند که در ادبیات شفاهی منطقه ماندگار شده است.[5] مولف «خاوران یا گوهر ناشناخته» این حادثه را در سال 1331ق. ذکر نموده و راجع به جسد ججو نوشته است، روس ها جسد ججو را پر از یخ و برف کردند و به مرکز فرماندهی ارتش روسیه در آخال(عشق آباد) فرستادند.[6] شرح ماجرا را کلیم ا... توحدی چنین نقل نموده است: قونسول روس در قوچان از جنازه ججو بازدید کرد و گرد سفید رنگی روی جنازه پاشید و گفت از مسکو دستور رسیده است که باید جنازه را به پایتخت روسیه بفرستیم. لذا شکم ججو را شکافتند و پر از برف و یخ کردند و در صندوقی گذاشتند و به روسیه حمل کردند. [7]
منابع
[1] وقایع خاور ایران مشتمل بر زندگی نامه استانداران، وقایع، طغیان ها، قیام ها، حوادث تاریخی خراسان. سید علی میرنیا. مشهد: اردشیر، ۱۳۷۳، ص279
[2] حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران. کلیما... توحدی اوغازی. ج3. مشهد، 6513. ص391 [3] خاطرات میرزا محمود صارمالممالک درگزی. نویسنده محمود صارمالممالک؛ تصحیح، تعلیق و تحشیه ابوطالب صارمی، علی کریمیان. شیروان: شیلان.۱۳۸۸، ص16 [4] خاطرات میرزا محمود صارمالممالک درگزی، ص35-40
[5] سرزمین و مردم شهرستان درگز: جغرافیای تاریخی، تمدن و فرهنگ، اوضاع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگ عامه آثار تاریخی، شعرا و دانشمندان. سید علی میرنیا. مشهد: سخن گستر. ۱۳۸۱، ص251 [6] خاوران یا گوهر ناشناخته ایران. ابوالفضل قاسمی. تهران: 1349، ص391 [7] حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران. کلیما... توحدی اوغازی. ج3، ص397