به روایت تاریخ
تعداد بازدید : 32
انقلاب مشروطه و عجیبترین انتخابات در مشهد قدیم
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
مجلس در مقام نهاد قانون گذاری در ایران همواره و در طول ادوار تاریخ کشور، از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است. ایرانیان در طول بیش از یک قرن گذشته، از «مصلحتخانه» ۲۵ نفره تا «خانه ملت» ۲۹۰ نفره را تجربه کرده اند. ساختاری که سهم بزرگی برای ایرانیها در امر قانون گذاری به شمار می آید.اگر روی تقویم تا تاریخ 14 مرداد 1285 به عقب بازگردیم به واقعه امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار می رسیم. در سطور این فرمان تاسیس مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه، علما، اعیان، اشراف، ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران مورد تاکید قرار گرفته بود. این وسط، نگاه طبقاتی و یک جانبه این فرمان موجب اعتراض و بست نشینی گروهی از مردم شد و زمینه ساز حوادث مختلف گردید. بعد از آن بود که فرمان مزبور اصلاح و عموم اهالی و افراد ملت در انتخابات مجلس شورای ملی مشارکت داده شدند.دو ماه بعد هم نخستین دوره مجلس ایران با نطق مظفرالدین شاه قاجار آغاز به کار کرد. از آن ایام، ۱۱2 سال گذشته و ۳۴ مجلس در ایران کار قانون گذاری را عهده دار شدند. مجلسهایی که هر کدام افتوخیزهای زیادی داشتند و چهرههای شاخص و شناخته شده فرهنگی و سیاسی را در رأس خود یا روی کرسی نمایندگان به خود دیدهاند. در روایت این هفته برای شما از انقلاب مشروطه و عجیب ترین انتخابات مجلس در مشهد خواهیم گفت:
حق رای در انحصار افراد خاص
اولین دوره مجلس در 13مهر 1285 برابر با 17 شعبان 1324 افتتاح شد و در 2 تیرماه 1287 پایان یافت. به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران تاریخ معاصر نخستین دوره مجلس شورای ملی با وجود همه افتوخیزها و ترکیب نامتجانس نمایندگان یکی از مهمترین دورههای قانون گذاری در ایران بود. روسای این دوره عبارت بودند از؛ مرتضی قلیخان صنیع الدوله، حاج میرزا محمد خان احتشام السلطنه و میرزا اسماعیل خان ممتاز الدوله.مهمترین مباحثی که در این دوره پیگیری شد، تهیه قانون اساسی و تصویب آن بود. در کنارش تنظیم آیین نامه داخلی و تهیه و تصویب متمم قانون اساسی انجام گرفت.همچنین از وقایع قابل توجه مجلس اول، به توپ بسته شدن آن توسط محمد علی شاه بود که سر به مخالفت با این نهاد مدنی گذاشته بود. او در ادامه، عده ای از نمایندگان و مشروطه طلبان را در باغ شاه زندانی و جمعی را به قتل رساند. تعدادی از نمایندگان نیز از ترس جانشان در سفارتخانه ها پناهنده شدند. تشکیل مجلس و تدوین قوانین، مخالفان و موافقان خاص خود را داشت، به طوری که ایالت خراسان مقارن با صدور فرمان مشروطیت بستر حوادث مختلفی شد. گروهی از مشروطهخواهان مشهدی بعد از خواندن نظامنامۀ انتخابات به تکاپوی اقداماتی برای حمایت از مشروطیت افتادند.از جمله قوانین انتخابات آن ایام این بود: «مردان حق شرکت در انتخابات را داشتند؛ اما قجرها برای زنان چنین حقی قائل نبودند. سن مردان برای شرکت در انتخابات، باید دست کم 25سال می بود. برای استفاده از حق انتخاب، یک نصاب مالی تعیین شده بود. برای ساکنان روستاها، مالکیت زمینی که ارزش آن کمتر از 1000 تومان نباشد و برای تجار و پیشه وران، داشتن مغازه خصوصی شرط لازم بود. بر این اساس همه کارگران، دهقانان و بیشتر پیشهوران از حق شرکت در انتخابات و برگزیدن نماینده، محروم بودند.»[1]انتخابات دوره اول مجلس به صورت طبقاتی و صنفی انجام شد و مردم را به شش طبقه؛ شاهزادگان، اعیان و اشراف، علما و طلاب علوم دینی، تجار، اصناف، ملاکین و فلاحین تقسیم و برای هر طبقه نماینده هایی تعیین کرده بودند.
مشهد و نخستین انتخابات مجلس شورای ملی
با برگزاری انتخابات برای گزینش نخستین نمایندگان مجلس شورای ملی در شهر مشهد از سوی انجمن نظارت بر انتخابات به همه گروه ها و اقشار اجتماعی که حق مشارکت در انتخابات داشتند یادآوری شد تا نمایندگان خود را به منزل ابتهاج السلطان بفرستند تا آن ها از میان خود نمایندگانی را برای اعزام به تهران برگزینند.در جریان نخستین انتخابات مجلس شورای ملی در مشهد 1300نفر از اصناف در مدت 10 روز به 200 نفر رای دادند[2] و این عده نیز به صورت صنفی و مخفی و کتبی چهار نفر را از بین شش نفر کاندیدا برگزیدند.[3]
فروش کتاب برای رفتن به مجلس
نمایندگان مشهد که بهصورت صنفی برای دورۀ اول مجلس انتخاب شدند، عبارت بودند از: حاجمیرزاعلی آقا مجتهد تبریزی از طرف علما، سیدعبدالحسین شهشهانی از طرف کسبه، حاجمیرزا علینقی ناظم از طرف ملاکین و آقارضا رئیسالتجار از طرف تجار.میرزا علی مجتهد تبریزی با 60 رای نماینده اول مشهد انتخاب شد. وی پس از فروش تعدادی از کتابهایش هزینه سفر به تهران را تامین و رهسپار مجلس گردید.
دو اصفهانی، یک همدانی و یک تبریزی؛ نماینده مشهدی ها شدند
برخی معتقدند؛آشنایی مردم خراسان با انقلاب مشروطه چنان ناچیز بود که در دورۀ اول مجلس شورای ملی، دو اصفهانی، یک همدانی و یک تبریزی را برای وکالت مجلس برگزیدند[4] و در واقع تمام منتخبان مشهد از شهرهای دیگری بودند. بررسی ریشه این انتخاب خود موضوعی عجیب در نخستین مشارکت سیاسی مردم مشهد را حکایت می کند. بنابراین اولین دوره مجلس ملی در 3 مهر 1258/17 شعبان 1324 افتتاح و در 2 تیر 1287/22جمادیالاول 1326 به پایان رسید.[5]
یک انتخابات و انبوهی ابهام
شهر مشهد در سال 1324ق./1285ش. در حوزه فرهنگی شاهد انتشار اولین شماره روزنامه «خورشید» به مدیریت محمد صادق تبریزی بود و شیخ محمد علی مدیر مدرسه مظفری نیز در همان ایام روزنامه «بشارت» منتشر نمود. در زمینه فعالیت احزاب نیز، تشکیل حزب دموکرات در مشهد واقعه مهم محسوب می شد. این حزب انجمن های فرهنگ و ملی و... را تاسیس کرد و کارهای عام المنفعه انجام داد. علاوه بر آن حزب ترقی و اعتدال و... نیز تشکیل شدند که هر کدام به نوبه خود در حوادث مشهد بی تاثیر نبودند.[6] از انجمن های فعال این دوره در مشهد می توان به انجمن «معدلت رضوی»، «انجمن سعادت» و «انجمن اثنی عشری» اشاره نمود. این احزاب و روزنامه ها نقش پررنگی نیز در اتفاقات آن دوران داشتند.اما به خاطر عدم جامعیت قوانین انتخابات؛ آقا میرزا سید محمد مجتهد طباطبایی، از مجتهدان شیعه و از مخالفان استبداد و از رهبران جنبش مشروطه ایران در تلگرافی به رئیس مجلس شورای ملی، راجع به انتخابات مشهد سوالاتی مطرح نمود: «در مشهد هزارو سیصد نفر رای داده اند، اکثریت آراء مجموع که عبارت از سی و شش رای باشد، به یک نفر رای داده اند، و همچنین بالاتر حالا، بفرمائید هرگاه آن کسی که سی و شش رای به اسم او درآمده قبول نکرد، تکلیف چیست و معنی اکثریت آراء تامه یا نسبی چه؟ دیگر اینکه، هرگاه تاجری وکالتا از طرف صنف در طبقه اصناف آمده و رای داد، آیا همین تاجر باز هم می تواند رای بدهد یا نه؟[7]»در حوزه مطالبات مردم خراسان از مجلس آن دوران، می توان به ماجرای اسارت تعدادی از دختران قوچان توسط ترکمن ها اشاره کرد که جنجالی ترین موضوع آن ایام بود. این اتفاقات مصادف بود با جمادی الاولی 1325 و عملا یکی از گرفتاری های آن روز مجلس شورای ملی مسئله تحصن رعایای قوچان از دست آصف الدوله حاکم خراسان و سالار مفخم حاکم قوچان بود که بالاخره منجر به رسیدگی شد وحاکم مربوطه از حکومت خراسان برکنار گردید.[8]
منابع
[1]. انقلاب اسلامی در مشهد. غلامرضا جلالی. ج1. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394، ص73
[2] . ناظم الاسلام کرمانی(۱۳۴۶) تاریخ بیداری ایرانیان؛ به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی.- تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ج4. ص58
[3]. تاریخ معاصر مشهد: پژوهشی پیرامون تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی مشهد از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی. یوسف متولی حقیقی. ج1. ص73
[4]. بلند آفتاب خراسان: یادنامه محمد تقی ملک الشعرا بهار. محمد گلبن. تهران: رسانش. 1383، ص 306
[5]. اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه. عطاءا... فرهنگ قهرمانی، 1356، ص10
[6]. سال شمار وقایع مشهد در قرن های پنجم تا سیزدهم. محمد تقی مدرس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی. 1378، ص223
[7]. تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم الاسلام کرمانی. ه اهتمام: علی اکبر سیرجانی. ج4. تهران: نشر پیکان، ۱۳۷۶، ص59
[8]. خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله. حسن اعظام قدسی. ج1. تهران: ابوریحان. 1349، ص166