برخی مورخان معتقدند نصب ضریح روی مدفن بزرگان دین، از سرزمین ایران آغاز شد، اما به نظر می‌رسد چنین نباشد و پیش از آن، در دیگر بلاد اسلامی نیز ارادتمندان اولیا و شخصیت‌های برجسته دینی چنین اقدامی می‌کردند. در بررسی تاریخ ضریح مطهر، نباید آن را با صندوق‌های جواهرنشانی که روی مقبره قرار می‌گیرد، اشتباه بگیریم. ضریح در معنای عام آن، همین چیزی است که امروزه در حرم مطهر امام رضا(ع)، عتبات مقدسه و نیز حرم امامزادگان مشاهده می‌کنید، بنابراین آن چه در سفر تاریخی‌مان با هم بررسی خواهیم کرد، مرور گذشته ضریح‌هایی است که به آن اشاره کردیم.

 

پیش از نصب ضریح

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد سابقه نصب ضریح در حرم مطهر، به دوره صفویه باز می‌گردد. نخستین اشاره به ضریح مطهر در متون تاریخی، مربوط به دوره شاه‌اسماعیل‌ یکم صفوی است. او در نامه معروفش به شیبک‌خان در سال ۹۱۵ق. از قصد خود برای نصب ضریحی جواهرنشان بر مرقد مطهر امام رضا(ع) یاد می‌کند که ۷۰ من وزن داشته ‌است. البته به نظر می‌رسد شاه‌اسماعیل موفق به نصب چنین ضریحی نشد و تا نصب نخستین ضریح، مرقد مطهر امام رضا(ع) صاحب یک صندوق چوبی جواهرنشان بود. مستندهای نصب ضریح در حرم مطهر، به دوران شاه‌طهماسب یکم صفوی مربوط می‌شود، بنابراین مبدأ تاریخ بررسی این موضوع به حدود ۴۷۰ سال پیش باز می‌گردد و تا به امروز، پنج ضریح روی مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) نصب شده ‌است.

 

ضریح نخست: ضریح شاه طهماسبی

در متون تاریخی مانند عالم‌آرای عباسی، به ضریح یا «محجر» نصب شده توسط شاه طهماسب یکم صفوی بر مرقد مطهر اشاره شده‌ است. اسکندربیگ منشی ضمن بررسی واقعه حمله ازبکان به مشهد در سال ۹۹۷ق. و غارت شهر و مضجع شریف رضوی توسط آنان، می‌نویسد: «سوای محجر طلا چیزی نمانده بود». منابع پس از اسکندربیگ، از این سازه با عنوان ضریح یاد کرده‌اند. پیکره ضریح شاه‌طهماسبی، چوبی بود، اما شبکه‌هایی آهنی داشت و روی بخشی از آن را با ورقه نقره پوشانده بودند. روی ضریح نیز دو کتیبه درج شده ‌بود که تاریخ ساخت و نصب را به ترتیب، ۹۴۹ و ۹۵۷ ذکر می‌کرد. علت فاصله زیاد میان ساخت و نصب، شاید آشفتگی‌های ناشی از حمله ازبکان باشد. این ضریح به علت پوسیدگی چوب آن، در سال ۱۳۱۱ش. برچیده شد و کتیبه‌های طلای آن، اینک در موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.

 

ضریح دوم: ضریح‌ شاه‌عباسی 

این ضریح که در دوران شاه‌عباس یکم صفوی روی ضریح نخست نصب شد، ابعاد بزرگ‌تری داشت و تقریباً ۴متر و ۳۸ سانتی متر در ۲ متر و ۹۲ سانتی متر بود. به دستور فرمانروای صفوی، آن را از «فولادجوهردار» ساخته بودند. فتحعلی‌شاه قاجار دری جواهرنشان را بر آستان‌قدس رضوی وقف کرد که آن را در سمت پایین‌پای ضریح مطهر نصب کردند. سقف ضریح شاه‌عباسی به شکل شیروانی و از جنس چوب بود و روی آن را با ورقه طلا پوشانده ‌بودند. براساس سندی از سال ۱۲۶۰ق. احتمالاً در دوره‌های بعد، روی آن نقره‌کاری نیز شد. این ضریح  که تا سال ۱۳۳۸ خورشیدی دوام آورد، به صورت کامل، امروزه در موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.هرچند ضریح جواهرنشان نادری، در دوره افشاریه و پس از عصر صفوی ساخته شد، اما آن را داخل ضریح شاه‌عباسی نصب کردند. براساس گزارش مورخان، نادرشاه سفارش ضریحی جواهر نشان را برای قبر خودش داد که هیچ‌گاه به مقبره وی منتقل و نصب نشد. در دوره جانشینان نادر، این ضریح که از جنس فولاد بود، وقف حرم رضوی و آن را داخل ضریح شاه‌عباسی نصب کردند؛ بعدها و زمانی که شاهرخ میرزای افشار به حکومت خراسان دست یافت، دستور داد تا نام وی را روی ضریح کنده‌کاری کنند تا به عنوان واقف معرفی شود؛ اما حقیقت این است که ضریح را جانشینان قبلی نادر وقف کرده‌ بودند. ضریح نادری ۳ هزار و ۲۶۰ قبه مربع مشبک داشت. این ضریح را یک بار در سال ۱۳۱۱ش. برداشتند و پس از به سازی، دوباره نصب کردند. هنگامی که در سال ۱۳۳۸ش. ضریح جدید نصب شد، از آن جا که ضریح مرصع موقوفه خاصه بود، آن را به موزه منتقل نکردند و تا سال۷۹ به جای خود باقی ماند.

 

ضریح سوم: ضریح شیر و شکر

موضوع تعویض ضریح مطهر، با توجه به کهنه‌شدن و فرسودگی ضریح‌های قبلی، از دهه ۱۳۰۰ش. مطرح بود؛ با این حال این کار تا سال ۱۳۳۶ش. به نتیجه نرسید. در این سال قرارداد ساخت ضریح جدید با سیدابوالحسن حافظیان و حاج‌محمدتقی ذوفن اصفهانی بسته شد و آن‌ها متعهد شدند با تقبل کسری مخارج و مصالح، ضریح را بسازند. مقادیر قابل‌توجه طلا و نقره موجود در خزانه آستان‌قدس و نیز اهدایی مردم، برای این کار ذوب و معادل یک تُن مفرغ و 2 تُن آهن هم برای آن تهیه شد. برای این ضریح که ۴ متر و ۵ سانتی متر طول و ۳ متر و ۶ سانتی متر عرض داشت، ۱۴ دهانه به نیت چهارده معصوم(ع) طراحی کرده‌ بودند. نقشه ضریح را استاد محمدتقی ذوفن کشید و کار قلمزنی آن را هنرمندانی از اصفهان، مانند باقر جهانبخش، رضا کمیلی و عطاءا... اعظمی انجام دادند. نصب ضریح مشهور به شیر و شکر در ۲۵ دی ۱۳۳۸ آغاز شد و در ۲۲ بهمن همین سال به پایان رسید. این ضریح در سال ۱۳۵۴ش. نیاز به مرمت پیدا کرد که این کار را حسین پرورش اصفهانی انجام داد. در سال ۱۳۷۹، ضریح شیر و شکر جای خود را به ضریح جدید داد و آن را هم به موزه منتقل کردند.

 

ضریح چهارم: ضریح سیمین و زرین

با گذشت بیش از ۴۰ سال از نصب ضریح شیر و شکر و فرسودگی بخشی از آن، مطالعه برای ساخت ضریح جدید آغاز و در سال ۱۳۷۲ وارد مرحله جدیدی شد. در این زمان، مسئولان آستان از میان طرح‌های پیشنهادی برای ضریح جدید، طرح استاد محمود فرشچیان را با توجه به رعایت دقیق معیارهای اسلامی و ایرانی برگزیدند. برای انجام کار، کارگاهی در گوشه صحن جمهوری اسلامی ایجاد شد و پس از ساخت پیکره فولادی ضریح، مراحل نصب قسمت‌های طلا و نقره و انجام قلمزنی‌های ظریف آن آغاز و در واقع، پوشش سیمین و زرینش آماده شد. این ضریح در دی‌ماه ۱۳۷۹ آماده نصب و در ۱۶ اسفند همان سال مراسم افتتاح ضریح جدید برگزار شد.

پیشوند «مشهدی» یا «مَشْدی» از قدیم‌الایام به کسانی اطلاق می‌شد که افتخار سفر به مشهد مقدس و زیارت بارگاه ملکوتی ثامن‌الحجج(ع) را داشته‌ یا این‌که مجاور آن آستان مقدس بوده‌اند. در فرهنگ ایرانیان، از دیرباز، شأن زائر امام رضا(ع)، عالی و جایگاه وی به دلیل یافتن افتخار عتبه‌بوسی آن امام همام، رفیع بوده‌است. هنوز هم در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران، رد و نشانی از مراسمی که برخی آن را «چاووش‌خوانی» می‌نامند، وجود دارد؛ مراسمی که برای زوار بیت‌ا... الحرام، کربلای معلی و نجف اشرف و همچنین، زائران امام رضا(ع) برپا می‌شود؛ خانواده، قوم و خویش و همسایه‌ها به پیشواز زائر بازگشته از سفر می‌روند یا در مراسم بدرقه او شرکت می‌کنند؛ یک مداح خوش‌صدا، اشعاری را در مدح اهل‌بیت(ع) می‌خواند که معمولاً در برگیرنده محتوای مناسب با مکان زیارت زائر بازآمده از سفر یا در حال عزیمت است. شرکت‌کنندگان در مراسم، هم به یاد مظلومیت اهل‌بیت(ع) و هم در آرزوی زیارت مشاهد مقدسه، اشک می‌ریزند و از خداوند، طلب توفیق در این راه می‌کنند. بسیاری از شما خوانندگان عزیز، این صحنه‌های معنوی و زیبا را دیده‌اید و حتماً خاطرات شیرین و جذابی از آن ها دارید. برخی از مورخان، این مراسم خاص و ویژه را که برای تکریم جایگاه زائر ترتیب داده می‌شود، مربوط به سده‌های اخیر می‌دانند، در حالی که شواهد تاریخی، جز این است و می‌شود ردپای چنین برنامه‌های معنوی‌ را دست کم تا هزار سال قبل پی گرفت.

 

گزارش شیخ صدوق

شیخ صدوق، در کتاب ارجمند «عیون اخبارالرضا(ع)» ضمن بیان ارج و قرب زائر حرم رضوی، اشاراتی به برخی مراسم‌ دوران معاصر خودش (یعنی حدود هزار سال قبل) دارد؛ طبق گزارش او و البته آن‌چه که درباره سفر زیارتی‌اش به مشهد آورده‌است، زائر، پیش از عزیمت به مشهد، به دیدار دوستان و آشنایان می‌رفت و از آن ها حلالیت می‌طلبید؛ البته خداحافظی برای عزیمت به سفر، امری عادی بود، اما معمولاً خویشان و آشنایان، پیش از آغاز سفر زیارتی، از زائر التماس دعا داشتند و از وی برای عرض حاجت در حرم مطهر، قول می‌گرفتند. چنان‌که رکن‌الدوله دیلمی در دیدار خداحافظی شیخ صدوق، از وی قول گرفت که سلامش را به امام رضا(ع) برساند و حاجاتش را نزد آن حضرت مطرح و برآورده شدن آن‌ها را تقاضا کند. نمونه‌های متعددی از چنین رفتارهایی، در کتاب‌های تاریخی دوره‌های بعد و به ویژه از عصر تیموری به این سو، قابل مشاهده است. زائر بعد از بازگشت نیز، باید گزارشی از ارائه عرض حال دوستان و آشنایان به حضرت ثامن‌الحجج(ع) می‌داد و آن ها را با گفتن این روایت، خوشحال و خرسند می‌کرد.

 

گزارش ویژه یک جهانگرد اسپانیایی

یکی از نمونه‌های جذاب در این زمینه را می‌‌توان در سفرنامه «کلاویخو»، جهانگرد اسپانیایی دید که در سال 807ق / 783ش برای دیدار با اُمرای تیموری، وارد ایران شد و از شهر مشهد نیز، عبور کرد. او درباره وضعیت شهر مشهد و حرمت زائران حرم رضوی می‌نویسد: «راندیم تا رسیدیم به شهر مشهد یعنی محل شهادت امام رضا که به نام سلطان خراسان مشهور است و آرامگاهش در آن‌جا قرار دارد ... وی در مسجدی بزرگ و در تابوتی (صندوقی) که در نقره و طلا گرفته شده، مدفون است. مشهد شهر عمده زیارتی همه این حوالی است و سالانه گروه بیشماری به زیارت می‌آیند. هر زائری که به آن‌جا رفته باشد چون باز گردد همسایگانش نزد او می‌آیند و لبه قبای وی را می‌بوسند، چون دریافته‌اند که وی از زیارت چنین محل محترمی بازگشته‌است. چون به این شهر رسیدیم، ما را برای زیارت این مکان مقدس و آرامگاه بردند. سپس چون در ایران راه می‌پیمودیم و بر سر زبان‌ها افتاده بود که ما به زیارت مشهد مشرّف شده و آن مکان مقدس را دیده‌ایم، مردم همه می‌آمدند و لبه قبای ما را بوسه می‌زدند.» گزارش کلاویخو مربوط به حدود 618 سال قبل است و اطلاعات عجیب و تکان‌دهنده‌ای را در بر می‌گیرد. در این دوره، مذهب شیعه، هنوز مذهب رسمی کشور نیست، اما حرمت زائر امام رضا(ع) در اقصی‌نقاط ایران رعایت می‌شود و با وی، بسان مرد محترمی که از حج برگشته باشد، برخورد می‌کنند. نکته دیگر، شهرت امام رضا(ع) به «سلطان خراسان» است که خبر از قدمت این لقب می‌دهد و نشان‌دهنده این است که اطلاق این عنوان به آن‌حضرت، مربوط به دوران قدرت گرفتن صفویه در ایران نیست. روایت کلاویخو نشان می‌دهد که تکریم جایگاه زائر، در قالب مراسم‌ خاص و برگزاری آن ها در شهرهای مختلف، ابداً سنتی تازه‌ تأسیس یا مربوط به چند قرن گذشته و ایام رسمی شدن مذهب حقه شیعه در ایران نیست و اجداد ما، صرف نظر از هر مذهب اسلامی که داشته‌اند، از دیرباز برای زائران حرم رضوی احترام ویژه قائل بودند و برای تکریم وی، برنامه‌های خاص تدارک می‌دیدند. بنابراین، آن‌چه امروز در شهرها و روستاهای دور و نزدیک در این زمینه می‌بینید، ریشه در سنتی دست کم هزار ساله دارد که احیای آن می‌تواند نقش مهمی در توسعه فرهنگ رضوی و اهتمام به فرهنگ زیارت در اقصی نقاط ایران و حتی جهان داشته باشد.

 

السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ‏ السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ بَاقِرِ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ‏السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ الْبَارِّ السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ السَّلاَمُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ الشَّهِیدُ السَّلاَمُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْبَارُّ التَّقِیُ‏ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاَةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ

 

 

صحرای عرفات از حاجی موج می‌زند؛ اما آن سه دوست، توجهی به دیگران ندارند، اصلاً انگار در این دنیا نیستند؛ عبدا... و علی و صفوان، دلشان می‌خواهد با هم سخنان امام(ع) را مرور کنند. احادیث ثامن‌الحجج(ع)، یکی بعد از دیگری، روایت می‌شود و هر بار، هر سه نفر، درباره محتوای آن به فکر فرو می‌روند. یکی از احادیث، انگار درباره دوستی و آداب آن است؛ این‌که انسان مؤمن چه مسئولیتی در برابر دوستی با مؤمنان دارد. صحبت از تداوم دوستی تا پس از مرگ به میان می‌آید و ناگاه عبدا... بن جندب لبخندی می‌زند و می‌گوید: برادران! بیایید با هم قراری دوستانه بگذاریم و عهدی ببندیم. علی و صفوان با تعجب به عبدا... نگریستند. او مکثی کرد و ادامه داد: بیایید قرار بگذاریم که هر کدام از ما سه نفر زودتر به دیار باقی شتافت، دیگران تا زمانی که زنده‌اند، به نیابت از او، اعمال واجب را انجام دهند؛ نماز بخوانند و روزه بگیرند. پیشنهادی عجیب، اما زیبا بود؛ به نظر آن سه رفیق، برای یاد کردن از برادر مؤمن، پس از مرگش، راهی بهتر از این وجود نداشت. همان‌جا بود که آن سه نفر با هم پیمان بستند؛ پیمانی در صحرای عرفات و بر عهدشان، خدا را شاهد گرفتند. آن سه نفر، یعنی عبدا... بن جندب، علی بن نعمان و صفوان بن یحیی از اصحاب امام رضا(ع) بودند. طولی نکشید که عبدا... و علی، دار فانی را وداع گفتند و صفوان، تنها شد؛ حالا موقع عمل به عهدی بود که در صحرای عرفات با برادرانش بست؛ این که به پاس داشتن نعمت حیات، واجبات را به نیابت از دوستانش به انجام برساند. از آن روز، صفوان روزی 51 رکعت نماز می‌خواند، سالی سه ماه روزه می‌گرفت و حتی موقع ادای زکات، به نیابت از دوستانش هم، زکات می‌داد. صفوان وفای به عهد را با ادای مستحبات برای یارانش کامل کرد؛ به نیابت از آن ها نماز شب می‌خواند و تا زمانی که زنده‌بود، از انجام عمل صالح و تقدیم ثوابش به روح علی و عبدا...، دریغ نورزید. صفوان بن یحیی را باید یکی از بامرام‌ترین رفقا و دوستان در همه تاریخ بدانیم؛ مردی که در وفای به عهد و عمل به پیمان با رفقایش، هیچ چیز کم نگذاشت.

 

«سابری» فروش محدث  

صفوان بن یحیی بجلی کوفی، محضر سه امام را درک کرد؛ امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام؛ اما بیش از همه در خدمت امام رضا(ع) بود. صفوان، اصالتی کوفی داشت و در خاندانی شیعه، در این شهر به دنیا آمد. پدرش یحیی را از اصحاب امام صادق(ع) دانسته‌اند. صفوان از اصحاب اجماع است؛ گروهی از شاگردان خاص امام باقر تا امام رضا علیهم‌السلام که از منظر روایی، بسیار ثقه و قابل اعتمادند. شغل صفوان، فروش پارچه‌ای ظریف به نام «سابری» بود و از این رو در برخی کتاب‌های روایی، به «بَیّاع سابری» (سابری فروش) شهرت دارد. صفوان نزد امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام، جایگاهی ویژه داشت، آن‌گونه که بعد از رحلت صفوان در سال 210ق، امام جواد(ع) کفنی برای تدفین وی به مدینه فرستاد و به عمویش، هاشم بن موسی، دستور داد که بر وی نماز بخواند و صفوان  را با احترام تمام، به خاک بسپارد. صفوان بن یحیی را اهل عبادت‌های طولانی و دائم‌الذکر توصیف کرده‌اند، اما علاقه فراوانش به عبادت، او را از پرداختن به فراگیری دانش باز نمی‌داشت. پس از فراغت از امور روزمره، زمانی را به تفکر و تألیف می‌گذراند و بر مبنای آن‌چه که از امام(ع) فراگرفته بود به نگارش کتاب در حوزه‌های گوناگون حدیث، فقه و تفسیر دست می‌زد. برخی از مورخان، مجموعه آثار صفوان را بالغ بر 30 کتاب دانسته‌اند. او از نظر وثاقت و دقت در نقل روایات، شهرت فراوانی داشت و تا به محکم بودن سند روایتی مطمئن نمی‌شد، آن را نقل نمی‌کرد. شیخ‌الطائفه  طوسی، در کتاب «رجال»، صفوان بن یحیی را موثق‌ترین راوی اهلِ زمان خودش می‌داند و این امر، ریشه در همان دقت و حوصله‌ای دارد که وی برای نقل روایات و احادیث به خرج می‌داد. ظاهراً پیکر این یار و شاگرد امام رضا(ع) در بقیع دفن شده‌است. از سال ولادت صفوان بن یحیی اطلاعات دقیقی نداریم؛ اما با توجه به شاگردی وی نزد امام کاظم(ع)، می‌توان حدس زد که در حدود سال 140ق به دنیا آمده باشد.