روایتی از سرگذشت مقبره بنیان گذار سلسله افشاریه در گذر ایام
تعداد بازدید : 59
از تخریب و انتقال استخوانها تا شلغم کاری در مقبره نادرشاه
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
«نادرشاه افشار» از ایل افشار خراسان و بنیان گذار سلسله افشاریه بود که یکی از بزرگ ترین پادشاهان ایرانی به شمار می رود. او در سال 1148ق. به حکومت رسید و سالها بر اریکه پادشاهی تکیه کرد اما بنا به روایت اسناد تاریخی، در سال 1160ق. و در زمانی که برای رفع یکی از شورش ها به خراسان رفته بود، جمعی از سردارانش به رهبری علی قلی خان شبانه به چادر وی حمله کردند و او را به قتل رساندند. نادر شاه در هنگام حیات خود دستور ساخت آرامگاهی کوچک را در بالا خیابان مشهد داد.البته سرنوشت عجیبی در انتظار استخوانهای باقی مانده از پیکر این پادشاه بود. مقبرهاش در دورهای تخریب و استخوانهایش روانه تهران شد. همان استخوانها را بعدها قوامالسلطنه - در اواخر عهد قاجار – پس از ساخت آرامگاهی جدید در همان محل قبلی، به مشهد برگرداند.آن چه در ادامه
می خوانید روایتی است از سرگذشت غم انگیز مقبره نادرشاه در گذر ایام:
قبری در شمال شرقی یک نهر
مولف کتاب «مطلع شمس» درباره موقعیت مقبره نادرشاه نوشته است: « از روضه حضرت رضا(ع) تا دروازه شهر که در شمال غربی است، خیابانی طرح شده و خرابه قبرهای مزبور در نیمه راه این خیابان هستند. قبر نادرشاه در طرف شمال شرقی نهر و قبر رضا قلی میرزا در طرف جنوب غربی و این دو بقعه را خود نادر بنا کرده و قصد او این بوده است که بنای باشکوه بسیار عالی مانند ابنیه معتبره هند از او به یادگار بماند. چنان که استحکام این دو بقعه زیاده از استحکام جمیع ابنیه این مملکت است. قبرها در وسط بقعه و مصالح بنا آجرهای ممتاز و سنگ های حجاری شده و جلویِ طرف مشرقی قبر نادرشاه هم یک در مرمری است که آن را با مخارج زیاد از مراغه به این جا آورده است. آنها که قبل از خراب شدن این بنا را دیده اند، خیلی از استحکام و قشنگی آن تعریف می نمایند[1].»
شرحی از بنای اولیه مقبره نادرشاه
همچنین «احمد ماهوان»، مشهدپژوه معاصر راجع به بنای اولیه مقبره نادرشاه معتقد است: بنای اولیه آرامگاه احتمالا ساختمان باشکوهی در حد یک سردار جهانگشا، درون باغ مشجر بزرگی بوده که مناره و گلدسته ای هم داشته است... اصل بنای اولیه دارای دو ایوان و چهار طاق و هشتی و خلوتخانه و دو در بزرگ بوده است. آغا محمدخان قاجار وقتی به مشهد آمد آرامگاه را تخریب کرد زیرا نادرشاه در ابتدای کارخود فتحعلی خان را که سردارسپاه تهماسب دوم و رقیب نادر بود، در جنگ با ملک محمود سیستانی از بین برد. [2]»
تخریب مقبره نادر شاه
در بعضی کتاب های تاریخی آمده است که؛ «مقبره های مجلل نادر شاه و پسرش رضا قلی میرزا را آغامحمدخان قاجار نظر به کینه ای که از نادر شاه و اولادش در دل داشت، وحشیانه خراب کرد و استخوانها را بیرون آورد و به تهران پایتخت خود فرستاد.[3]» در روایت دیگری نیز چنین نقل شده است که؛ «آغا محمد خان قاجار بعد از رسیدن به قدرت دستور داد استخوان های نادر را از گور درآورند و همراه با استخوان های کریم خان زند جلوی در ورودی کاخ وی در تهران دفن کنند و به نظر می رسد در همین زمان هم باشد که مقبره نادر با خاک یکسان می گردد. آن چه از مقبره نادر به جا مانده فقط نامی است از آن که به یکی از بخش های شهر اطلاق می شود.[4] »
کاشت شلغم در محل مقبره
«آلکس بارنز»، سیاح انگلیسی که در عهد فتحعلی شاه قاجار به ایران آمده مطالبی راجع به مقبره نادرشاه نوشته که گویا در آن ایام مخروبه بوده است: « گور نادر که اکنون چندان مورد احترام نیست با بنای مخروبه بزرگی که روزگاری آن را در مقابل عوامل جوی حفظ می کرده، مشخص می شود و از نظر مسافر یکی از جالب ترین مناظر است. عجب عرصه تفکرانگیزی است این محل. فواره ها و گل هایی که آن را در میان گرفته بودند، ناپدید شده اند. درخت هلویی که در هر بهار شکوفه می کرد گرفتار جفای تبر شده است و درختان بید و سرو نیز قطعه قطعه شده بودند و در محل اینها شهروند پُرتلاشی انبوهی از شلغم کاشته بود. ای روح نادر، چه تغییراتی در این جا به وجود آمده!...[5] » میرزا محمدعلی محلاتی ملقب به حاج سیاح جهانگرد ایرانی که در سال1308ق. به مشهد تبعید شده بود وقتی سراغ مقبره نادرشاه را می گیرد، جای خرابی را به وی نشان می دهند که در آن مقبره نادرشاه معلوم نیست و به وی می گویند: این قبر نادرشاه است.[6] محمد حسین خان صنیع الدوله در سال 1302ق. ضمن اشاره به مقبره نادر و پسرش در مشهد نوشته است: خرابه قبر نادرشاه و رضاقلی میرزا پسر او در مشهد دیده می شود. اگرچه جسد نادر در این قبر نمانده است...در ادامه اعتماد السلطنه از وضعیت نامطلوب مقبره نوشته که؛«هر دو مقبره جای کثافات شده است.«[7] »
قانون تعمیر مقبره
وضعیت نامناسب مکان مقبره موجب می شود در اواخره دوره قاجار قوانینی برای تعمیر آن تصویب شود. 24 ذی القعده 1333 قانون تعمیر مقبره نادرشاه به تصویب می رسد و تصمیم گرفته می شود از محل عایدات نواقل شهر، برای تعمیر آن اقدام شود. مفاد قانون تعمیر مقبره نادرشاه عبارت اند از:
* دو سهم از عایدات مالیات نواقل شهر مشهد برای خریداری اراضی اطراف قبر نادرشاه و تعمیر مقبره تحصیل می شود. مقدار اراضی مزبوره از سه هزار ذرع متجاوز نخواهد بود.
* اداره مالیه خراسان، عایدات مزبوره که از اول برج عقرب هذه السنه در تحت حساب مخصوص نگاه داشته به مصرف دیگری نخواهد رسید.
* مدت تحصیل عایدات مزبوره تا موقع اتمام خریداری اراضی و تعمیر خود مقبره است پس از آن ماهیانه مبلغ پنجاه تومان از محل نواقل برای حفاظت و ... مقبره نادری تادیه خواهد شد.
* دولت مکلف است موقوفات مقبره نادرشاه را مطابق وقف نامه استرداد نموده و عایدات را به مصارف مقبره و مدرسه که به نام نادرشاه تاسیس خواهد شد برساند. مبلغی از عایدات نواقل که برای تعمیر و مصارف مقبره خرج شده باشد پس از استرداد موقوفات مزبور از عایدات مسترد خواهد شد.
* بازدید مخارج تعمیر و نظارت از خرج آن توسط هیئت مرکب از والی خراسان، متولی باشی، پیشکار مالیه خراسان و نماینده وزارت فواید عامه و رئیس بلدیه به عمل می آید.
* مامور اجرای این قانون وزیر مالیه و وزیر فواید عامه خواهند بود.[8]
330 تومان بابت هزینه های تعمیر مقبره نادری
مولف تاریخ مشهد جریان بازسازی و وضعیت آرامگاه در اواخر قاجار را چنین توصیف کرده است:« در سال 1298ش. زمانی که احمد قوام والی خراسان بود و آرامگاه نادر وضع نامناسبی یافته بود و به محل نگهداری دواب شهری و درشکه و گاری تبدیل شده بود و قسمتی از محوطه آرامگاه را متنفذان به تصرف خود درآورده بودند و بقیه هم درشکه خانه شده بود ضمن دفع تجاوز، ساختمان یک طبقه آجری برآن ساختند.[9] » در اوایل دوره پهلوی مخارج تعمیر و نظارت در خرج مقبره توسط هیئتی مرکب از استاندار، نایب التولیه، پیشکار مالیه خراسان، نماینده وزارت فواید عامه و رئیس بلدیه تعیین می شده و بر همین اساس نیز در اردیبهشت 1310 حاج محمد رضا معمار، مبلغ 330 تومان بابت هزینه های تعمیر مقبره نادری اعم از تعمیر پله ها، ایجاد دو باغچه، تعمیر اتاق های شرقی و غربی که رفع تاریکی و رطوبت شود و مصالح آجر و آهن و شیشه و... دریافت نموده است.[10] بعدها از سالن و فضای داخلی آن مدتی به عنوان مدرسه ابتدایی نادری استفاده می شد، تا آن که در سال 1330ش. بنای باشکوه فعلی با تندیسی برفراز آن ساخته شد.
منابع
[1]. مطلع الشمس. محمدحسن خان صنیعالدوله ـ اعتماد السلطنه.ج2. ص30 / [2]. تاریخ مشهد قدیم. احمد ماهوان. مشهد: جاودان خرد. 1393، ص231
[3]. سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ص 622 / [4]. سفرنامه خراسان و سیستان. چارلز ادوارد ییت. ترجمه قدرتا... روشنی زعفرانلو، مهرداد رهبری. تهران: یزدان، ۱۳۶۵، ص294 / [5]. سفرنامه بارنز: سفر به ایران در عهد فتحعلی شاه قاجار. آلکس بارنز. ترجمه حسن سلطانیفر. مشهد: آستان قدس رضوی. ۱۳۶۶، ص61 و 62 / [6] . خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت. حمید سیاح. تهران: شرکت سهامی افست. 1346، ص135 / [7]. مطلع الشمس . ج2، ص 31
[8]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره 4/63855 / [9] تاریخ مشهد قدیم. احمد ماهوان، ص232 / [10]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 4/95828