نگاهی به طرحهای احیای شهر تاریخی توس همزمان با سالروز بازدید رهبر انقلاب
تعداد بازدید : 84
آبادانی «توس» در خان هشتم
نویسنده : مصطفی عبدالهی
درست 22 سال قبل، نوزدهم تیر سال 1375، روزی که در تاریخ خطه ایران ثبت شد، حضور رهبر انقلاب در منطقه تاریخی توس و آرامگاه فردوسی، حجت را بر همگان تمام کرد و تکلیف روشن شد که «دولت موظف است با همّت به کار در این بخش بپردازد و آن چه تاکنون شده بسی کمتر ازاندازه بایسته است». تردیدی نیست طی دو دهه گذشته، اقدامات انجام شده برای آبادانی توس شایسته و بایسته نبود، که اگر بود حالا باید با منطقهای بی مانند در کشور روبه رو بودیم، اما دریغ که همچنان گرد دو دهه غفلت بر چهره توس نمایان است. در این سالها اقداماتی برای آبادانی این شهر تاریخی انجام شده اما کافی نبوده و عزمی جزمتر میخواهد تا گرد غربت را از چهره آن بزداید. طی چند سال اخیر با الحاق منطقه تاریخی توس به شهر مشهد و ورود شهرداری و شورای شهر به حوزه آبادانی آن، شرایط نسبت به گذشته بهبود یافته و این امید را به وجود آورده است که توس به آن چه شایسته و بایسته آن است تبدیل شود. پس از اقدامات انجام شده در شورای چهارم شهر مشهد و شهرداری وقت برای احیای توس، حالا شورای شهر پنجم و شهرداری فعلی نیز با جدیت بیشتر این موضوع را دنبال میکنند. سازمان میراث فرهنگی کشور هم اعتباراتی را برای این کار مهم پیش بینی کرده و اداره کل راه و شهرسازی هم تلاش خود را برای تکمیل طرح تفصیلی توس به کار گرفته است. این تعاملات تنها به همین چند مجموعه محدود نبوده است و همکاریهایی از جمله حمایتهای قضایی برای برخورد با حفاریهای غیرمجاز در این منطقه نیز امیدها به احیای شهر تاریخی توس را دوچندان کرده است. حالا میتوان امیدوار بود که پس از سال ها، احیای توس جدیتر از همیشه دنبال شود تا علاوه بر ایجاد ظرفیت بی نظیر فرهنگی، تاریخی و گردشگری در شرق کشور، مسیر ثبت جهانی آن نیز هموار شود. در این مسیر هنوز هم مشکلاتی وجود دارد، مانند دکلهای برق که مانع ثبت جهانی توس شده و جابه جایی آن اعتبار زیادی میخواهد، اما به گفته مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس راه حلی همچون تعهد چند ساله به یونسکو برای انجام آن وجود دارد و میتوان پرونده ثبت توس را به سرانجام رساند. از سوی دیگر، اجرای طرحهایی از جمله مرمت و بازسازی برج و باروی توس، احداث باغ مشاهیر و به سازی پیشخوان آرامگاه، مسیر تبدیل شدن توس به قطب گردشگری و اقتصادی منطقه را هموار خواهد کرد. در بازدید از این منطقه تاریخی و در همراهی با «احسان زهره وندی» مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس با طرحها و برنامههای در دست اجرا بیشتر آشنا میشویم. «زهره وندی» در این بازدید نکاتی را درباره این طرحها ارائه میکند، طرحهایی که چشمانداز روشنی از آینده شهر تاریخی توس است و اجرایی شدن آن، محقق شدن مطالبه چندین و چند ساله همه دوستداران فرهنگ و تاریخ. توس حالا در خان هشتم است، هشتمین خان که با عبور از هفت خان مشکلات به آن رسیده ایم و میتواند پایانی بر همه تلخیها و ناکامیهای گذشته در این خطه تاریخی باشد. اتفاقی که اگر همدلیها و تعاملات امروز ادامه داشته باشد، محقق شدن آن غیر ممکن نیست.
یادداشت رهبر انقلاب در بازدید از آرامگاه فردوسی
رهبر انقلاب در حاشیه زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) و سفر به مشهد در تیر ماه ۷۵ به بازدید از آرامگاه فردوسی و شهر تاریخی توس پرداختند و در دفتر یادبود مقبره حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر نامدار ایرانی یادداشتی مرقوم کردند. متن یادداشت به شرح زیر است:
بسما... الرحمنالرحیم
خدا را شکر که در حاشیه زیارت تابستانی مشهد مقدس رضوی علیهآلافالتحیه توفیق بازدید از مقبره فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پرقصه توس نیز دست داد. اگرچه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی دیگر موجود در آنجا را دیده بودم، اما این بار هم به خاطر اهتمام به جانب مهمّ فرهنگی و تاریخی آن و هم بهخاطر کارهای خوب آبادانی و زیباسازی که در آن انجام شده است و نیز به خاطر خبرهای اسفانگیزی که از غارت ذخیره کمنظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود، آن را با دقّتی بیشتر و با انگیزه و میل و شوری مضاعف نگاه کردم، و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همّت به کار در این بخش بپردازد و آن چه تاکنون شده بسی کمتر ازاندازه بایسته است.
به امید دنبالگیری و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران
سید علی خامنهای
75.4.19
آرامگاه منسوب به امام محمدغزالی
آرامگاه منسوب به امام محمدغزالی یکی دیگر از مناطق تاریخی شهر توس است که از ظرفیتهای گردشگری منطقه به شمار میآید.
ارگ ناشناخته در انتظار گردشگران
توس بخش کمتر شناخته شدهای نیز دارد: «ارگ توس»؛ اثر تاریخی کم نظیری که در مجاورت آرامگاه فردوسی به چشم میخورد اما برای بسیاری از مردم همچنان ناشناخته است. ارگ توس که جلوهای از ارگ بم را در ذهن تداعی میکند، به تنهایی یک ظرفیت بی نظیر گردشگری است که احیای آن و ایجاد زیرساختهای مناسب برای حضور بازدیدکنندگان، فصلی جدید را برای این منطقه تاریخی رقم خواهد زد. در طرح احیای توس قرار است مسیر پیاده راه آرامگاه فردوسی تا ارگ توس احداث شود.
آغاز احیای برج و باروی توس
منطقه تابران توس به شهر تاریخی توس شهرت دارد و حصاری به طول هفت کیلومتر دور تا دور این شهر که 360 هکتار وسعت دارد، کشیده شده است. این همان برج و بارویی است که قرار است احیا شود و همچون گذشته حصار و جلوه تاریخی ورودی توس باشد. امسال اعتباراتی برای احیای برج و بارو اختصاص یافته و طرح آن نیز تهیه شده است. حدود دو ماه قبل عملیات اجرایی احیای برج و بارو در شورای راهبری توس مصوب شد و منتظر تعیین پیمانکار برای آغاز کار هستیم. شهر تاریخی توس چهار دروازه مشخص دارد: دروازه «رزان» که داخل آرامگاه و پشت مقبره فردوسی قرار دارد. دروازه «رودبار» که مردم از سمت سه راه فردوسی وارد توس میشوند و روی کشف رود قرار میگیرد و «رودبار» هم در واقع همان باره رود (دیوار و حصار رود) است. دروازه «مرو» سومین دروازه این شهر که مسیر آن به سمت روستای اسفندیان میرود. چهارمین دروازه هم دروازه نیشابور یا رادکان که به سمت رادکان میرود. مرکزیت شهر تاریخی توس، در واقع محدوده شهر سلجوقی و مجموعه هارونیه است. در هارونیه، بنای مسجد و مدرسه تاریخی وجود دارد که کاوش شده و قابل مشاهده است، البته بخش عمده آن همچنان زیر خاک و آسفالت قرار دارد. ایده مطرح شده این است که کاوش این مسجد و مدرسه به طور کامل انجام و مجموع آن به یک سایت موزه تبدیل شود که البته هنوز جزئیات فاز اجرایی آن تکمیل نشده است.
چشمها به اجرایی شدن بولوار پردیس توس
یکی از طرحهای ویژه در حال بررسی برای اجرا، طرح بولوار پردیس توس است که از محل ورودی دروازه مرو شروع میشود و شامل عرض 220 متری و طول 1200 متری تا جلوخان است. مساحت این بولوار تقریبا 42 هکتار خواهد بود. دیوار سنگی با ارتفاع حدود نیم متر دور تا دور این بولوار را محصور میکند.
باغ مشاهیر و نام آوران
جلو خان آرامگاه حدود 5/5 هکتار است، طرحی که برای آن پیش بینی شده، تبدیل آن به باغ نام آوران (مشاهیر و مفاخر) توس است. بر اساس مطالعاتی که انجام شده و به چاپ رسیده است، حدود 480 نفر از مشاهیر ایران به نوعی با توس مرتبط هستند و چند نفر از آنها شخصیتهایی هستند که در سطح فراملی شناخته شدهاند، همچون خواجه نصیرالدین توسی، شیخ توسی، امام محمدغزالی، شیخ احمد غزالی، دقیقی توسی و. ...
تصویب طرح اولیه در سازمان میراث فرهنگی و امضای تفاهم نامه با شهرداری مشهد
طرح اولیه احداث باغ مشاهیر توس در سازمان میراث فرهنگی کشور مصوب شده و تفاهم نامه اجرای آن نیز با شهرداری مشهد به امضا رسیده تا اجرای این طرح آغاز شود. اکنون هم مشاور طرح در حال تهیه مقدمات کار است.
ساخت و ساز روی عرصه تاریخی
البته توس همچنان با مشکلاتی نیز مواجه است که یکی از آنها ساخت و ساز در عرصه تاریخی این شهر است. توس در گذشته توسط دهیاری اداره میشد و اگرچه زیر نظر فرمانداری بود اما طبیعتا رعایت ضوابط و قوانین ساخت و ساز در آن چندان جدی نبوده است. از طرف دیگر شهر توس تا سال 1376 در فهرست آثار ملی ثبت نشده بود و به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی امکان ورود به این حوزه را نداشته است. البته متاسفانه با وجود ثبت ملی این شهر ساخت و ساز غیر قانونی در این منطقه ادامه یافته است.
3 پهنه سکونتی
هم اکنون سه پهنه سکونتی در توس وجود دارد؛ روستاهای اسلامیه، توس علیا و توس سفلی. جمعیت این روستاها حدود 10 هزار نفر است که روی عرصه تاریخی توس زندگی میکنند. طبق تجارب گذشته مشخص بود که جابه جایی ساکنان از روی عرصه تاریخی، به طور کامل امکان پذیر نبوده است، به همین دلیل با تصمیم شورای راهبری توس تصمیم گرفته شد ماندگاری بخشی از ساکنان این منطقه در دستور کار قرار بگیرد و ساخت و ساز در آن جا فریز شود، به این گونه که در محدودههای ممکن که به شهر تاریخی آسیبی وارد نشود، امکانات به صورت قانونی برای یک طبقه ساخت و ساز بدون زیرزمین ارائه شود. با این تصمیم تا حدودی رضایت ساکنان توس نیز حاصل و این باور تقویت شد که مردم این منطقه بخشی از جریان زندگی در توس هستند و حالا میتوانند ذی نفعان طرح احیای توس باشند.
پایانی بر حفاریهای غیرمجاز
از سال 94 نامه نگاریهای متعددی برای تعطیل کردن معادن این منطقه انجام شد، حتی مصوبه شورای ترافیک هم دریافت شده بود اما این معادن تعطیل نشد تا این که موضوع به طور جد توسط رسانهها پیگیری شد و همه نهادهای مسئول را پای کار آورد. ورود دادستانی و تشکیل کمیته نجات توس، مسیر را برای جزم شدن عزم همگانی هموار کرد و ثمره شیرین این تعامل و همکاری کم نظیر، پلمب شدن معادن غیر مجاز و ایجاد ممنوعیت تردد برای خودروهای سنگین روی عرصه تاریخی توس بود.
ضرورت معرفی توس به گردشگران
در این میان، نکته مغفول در توس، معرفی جامع و کامل آن به زائران و مسافرانی است که به مشهد میآیند و شاید اطلاع دقیقی از این ظرفیت فرهنگی و تاریخی ندارند. رفع این نقیصه تعامل و همکاری ویژهای میخواهد که باید توسط اداره کل میراث فرهنگی و شهرداری مشهد پیگیری شود. پیش بینی سرویسهای رفت و آمد زائران و مسافران و برگزاری تورهای نیم روزه برای آن ها، سادهترین اقدامی است که میتوان مد نظر قرار داد و از این ظرفیت بهره برد. اگر مسافرانی که به مشهد مقدس میآیند بدانند از خدمات گردشگری پیش بینی شده برای حضور در توس و آرامگاه فردوسی میتوانند استفاده کنند، بدون شک بخشی از زمان سفر خود را به این مهم اختصاص خواهند داد و نتیجه آن، علاوه بر تقویت فرهنگ، بهره وری اقتصادی برای شهر مشهد و ساکنان توس خواهد بود.