از میان مسافران نامدار تاریخ که توفیق زیارت امام رضا(ع) نصیب‎شان شده است، می‎توان به ناصرالدین شاه قاجار اشاره کرد. او در طول حکومت و فرمانروایی‎اش دو سفر به مشهد داشت. اولی را در بیست و یکمین سال سلطنتش (سال ۱۲۸۴ق) انجام داد، آن هم در قالب اقامتی ۳۳ روزه در مشهد؛ اما دومین سفر او به ۱۶سال بعد موکول شد. به روایت اسناد تاریخی، در سفر اول حدود چهارهزار و ۵۰۰ نفر اعم از رجال و شخصیت های سیاسی، نظامی ها، پزشکان و خدم و حشم، وی را همراهی می کردند.

به گزارش پایگاه اینترنتی دانشنامه مشهد، غلامرضا آذری خاکستر در مقاله‎ای به بررسی دو سفر ناصرالدین شاه پرداخته که جزئیات آن در ادامه آمده است:

 

۵۹روز در  جاده سمنان-مشهد

روایت کلی اسناد و روایت‌ها از این سفر در سال ۱۲۸۴هـ. ق نشان می دهد که شاه علاوه بر بررسی امور خراسان، برخی از انتصابات و بازدیدها را نیز انجام داد. شرح این سفر را علی نقی خان حکیم الممالک که از رجال اهل علم آن زمان بود، به رشته تحریر درآورده است. سفر ناصرالدین شاه از پانزدهم ذی‎الحجه ۱۲۸۳ و از تهران شروع شد و وی در روز دوشنبه چهاردهم صفر ۱۲۸۴ به مشهد رسید. این سفر ۵۹ روزه از طریق جاده سمنان به مشهد انجام گرفت.

 

داخل بهشت گشتیم

روایت‌های تاریخی می‌گویند که؛«مراسم استقبال از شاه از دروازه پایین خیابان شروع شده و از ابتدای خیابان خارج شهر تا درب دروازه، سربازان ملتزم رکاب در دو سمت ایستاده و از دروازه تا درب صحن مقدس افواج متوقف ارض اقدس حاضر شده بودند. در اول دروازه پایین خیابان ناصرالدین شاه سوار بر اسب و یراق تمام الماس، وارد مشهد می شود.»دکان ها و اطراف خیابان را کسبه و اصناف تزیین کرده و جمعیت زیادی از مرد و زن در دو طرف پایین خیابان نظاره‎گر حضور شاه بودند. ناصرالدین شاه پس از تشرف به حرم مطهر رضوی در روزنامه مخصوصش می نویسد: «بعد از برداشتن جیقه و تقدیم آن، داخل صحن شدیم یعنی داخل بهشت گشتیم از آن جا صحن به صحن اتاق به اتاق تا رواق به رواق و روضه مطهره مشرف شدیم حالتی روی داد که به وصف نمی‎آید. خداوند ان‎شاءا... نصیب همه مسلمین فرماید.»شاه قجری پس از اتمام زیارت از سمت بالاخیابان به سوی ارگ می رود. در این سفر ارگ مشهد محل سکونت شاه انتخاب شده بود.

 

دستوری برای بزرگ شدن درِ خانه‌ها

پس از مستقرشدن شاه در ارگ مشهد، فرصتی برای وی فراهم آمد تا امور اجرایی را نیز رتق و فتق کند. از جمله؛ واگذاری پیشکاری خراسان به محمد ناصرخان ظهیرالدوله و انتصاب میرزا محمدخان به عنوان متولی حرم مطهر.بازدید از قورخانه ارگ که از بناهای سلطان مراد میرزای حسام السلطنه است و اهدای یک طاقه شال کشمیری به قربان بیگ یاور قورخانه از دیگر مسائلی بود که در این سفر انجام می شود. همچنین بازدید از مدرسه میرزاجعفر و دستور برای تعمیر آن از محل موقوفه از دیگر کارهایی بود که از سوی ناصرالدین شاه پیگیری و انجام شد.شاه پس از عبور از معابر شهر دستور می‎دهد تا سقف بازار جنب صحن را تعمیر کنند و تغییراتی برای در خانه‌های کوچک و بدترکیب شهر صورت دهند و مانند خانه‎های شهرهای بزرگ یا پایتخت، درهایی بلندتر بنا کنند و به رونق و تمیزی کوچه های شهر توجه بیشتری شود.

 

هزار تومان برای فقرای خارج شهر

وی در هفدهمین روز حضورش در مشهد برای قرائت فاتحه به خواجه ربیع می رود و حکم به تعمیر آن بقعه می دهد. همچنین در اول ربیع الاول ۱۲۸۴ از دارالشفای جدید آستان قدس که از بناهای مشیرالدوله است، بازدید می‎کند وسپس به حرم مشرف می شود. در آن جا کتابچه جمع و خرج آستان را بررسی می کند.توجه به فقرا از دیگر اقدامات ناصرالدین شاه در اولین سفرش به مشهد است. او مبلغ هزار تومان وجه نقد برای بذل به عموم فقرا و ضعفای مشهد پرداخت می کند تا بین فقرایی که خارج شهر ساکن‎اند، تقسیم شود.

خرید پارچه با قیمت مناسب و تشویق صنایع از دیگر رهاوردهای این سفر بود:«ناصرالدین شاه برای ترویج صناعت و تشویق کسبه و اربابان صنایع مقرر داشت از هر قسم اجناس خراسان اعم از حریر یا پشمین به حضور مبارک آورده، مقدار کثیری از آن ها را به قیمت های گزاف خریداری فرموده و شال‎بافان و سایر صنعتگران را امیدوار ساخته، در ترقی صنعت خود و ازدیاد کارخانجات ترغیب و تحریص نمایند».

در این سفر آقا رضا عکاس‌باشی تصاویری از حرم مطهر و ابنیه تهیه می کند و فرصتی نیز دست می‌دهد تا ناصرالدین شاه از تفرجگاه‌های مشهد نیز بازدید کند. در آن زمان کوهسنگی که مدفن اجداد میرزای ناظر است، یکی از تفرجگاه‌های جذاب شهر بود پس باباشاه هم آن جا را برای گردش و تفریح انتخاب می‎کند. همچنین در ۲۲صفر به روستای گلستان و طرقبه و جاغرق می رود و بازدیدی از بند گلستان دارد. سفر به ییلاقات شاندیز، چشمه سبز و  روستای اسجیل از دیگر برنامه های تفریحی شاه قاجار به شمار می‌آمد.

به استناد آن چه در تاریخ آمده، در روز هفدهم ربیع الاول، سلام عید در حرم مطهر برگزار شد و پس از ۳۳ روز اقامت در مشهد، ناصرالدین شاه در روز یک شنبه هجدهم ربیع الاول به سفرش پایان داد و عازم پایتخت شد.

 

دومین سفر شاه قجر

دومین سفر ناصرالدین شاه به مشهد در سال ۱۳۰۰هـ.ق انجام شد. در آن زمان رکن الدوله حکمران خراسان بود. شرح این سفر توسط ناصرالدین شاه را میرزا قهرمان امین لشکر نوشته است.به اذعان او، کاروان شاه روز چهارشنبه یازدهم شوال ۱۳۰۰ از طرف بالاخیابان وارد مشهد می شود. در شرح نحوه ورود وی به شهر نوشته اند: «جمعیت زیادی از اهل شهر تا دم دروازه شهر مشهد ایستاده بودند. رسیدیم به دروازه بالاخیابان دیوار قلعه نو محکم و خوب است. دم دروازه بر سر نهر چشمه گیلاس که از این دروازه داخل شهر می شود جهانسوز میرزای سپردار، پیاده ایستاده بود. داخل شهر شدیم فوج فیروزکوهی به سرتیپی اسماعیل خان پسر محبعلی خان ماکوئی و فوج تخته قاپوی قراجه داغ که سرپرستشان محمد علیخان بود و تازه مرده به قراول ایستاده بودند. خیابان چنارها و اشجار قوی دارد. آب چشمه گیلاس و غیره از همین بالاخیابان می رود و از صحن مطهر گذشته، به پایین خیابان جاری و از شهر خارج می شود».روایت دیگری از حضور ناصرالدین شاه در مشهد، می گوید: « تا رسیدیم دم دروازه، قبله عالم جیقه کوچک الماس زده بودند و شمشیر جواهر حمایل انداخته بودند. سوار اسب پیشکشی آجودان‎باشی که با یراق الماس حاضر کرده بودند، شده و با همان وارد شهر شدند. مردم از زن و مرد در بالا خیابان صف بسته، سلام و صلواتی می فرستادند. تا رسیدیم نزدیک چوب بست. نزدیک آن جا که رسیدند پیاده شده و داخل صحن مقدس شدند. خدام آستانه مبارکه همه حاضر بودند و زیارت‎نامه خواندند.»در این سفر هم شاه در ارگ مشهد حضور داشت و برنامه رسیدگی به شکایات مردم نیز در باغ آصف الدوله انجام می شد. شاه در عصر روز جمعه سیزدهم شوال ۱۳۰۰ در عمارت حوضخانه باغ آصف الدوله برای دیدار با طبقات اهل مشهد حاضر می شود.میرزا قهرمان پس از رسیدگی به شکایات مردم در نامه‌ای به ناصرالدین شاه نوشته است:« گویا در این مدت حکومت در میان نبوده. نوکر و رعیت به طوری پریشان و به اختلاف هم از حکومت عارض، هم میان خودشان تعدیات شده است و احقاق حقوق مردم و رسیدگی آن ها شرایط و اسباب دقت می خواهد. مردم انتظار دارند زمانی که به خراسان می آیید به درد مردم رسیدگی شود و رفع ظلم از مردم شود».

 

منع دخانیات ماحصل سفر دوم شاه

منع استعمال دخانیات از جمله کارهایی است که در سفر دوم ناصرالدین شاه به مشهد صورت می گیرد. شرح این موضوع چنین گزارش شده است: «چون در صفحات خراسان اکثر مردم از زن و مرد عادت به تدخین و استعمال تریاک کرده اند و این عادت اسباب هلاکت مردم شده است اراده همایونی اقتضا کرده که این عادت متروک شود. مقرر شده در این باب مذاکره بشود.حکیم‎باشی طولوزن و جمعی حاضر شدند و گفت و گویی شد و صورتی نوشته شد که در حکومت در این باب اقدامات بشود که اولا عطار و تجار و غیره تریاک را به هیچ وجه برای فروش عرضه نکنند. ثانیا هر کس شریک این کار بشود او را گرفته تنبیه و حبس نمایند.در سفر دوم ناصرالدین شاه؛ بستری برای حضور سه روزه در طرقبه و بازدید از خواجه ربیع مشهد فراهم می شود. آیینه کاری، تعمیر گنبد حرم مطهر، صدور دستور جهت سر و سامان دادن به وضعیت کتابخانه و گردو غبارگیری کتاب ها از جمله اقدامات ناصرالدین شاه در این ایام است. در این سفر حاجی میرزا شفیع مستوفی شیرازی از همراهان شاه به علت بیماری در شب ۲۴ شوال فوت می‎کند و پیکرش را در پشت حرم مبارک دفن می کنند. سرانجام این سفر بیست روزه نیز در اول ذی‎القعده ۱۳۰۰ به پایان می رسد.

برخی محلات طی سال های متمادی هویت خویش را حفظ کرده و کمتر با تغییرات مواجه شده بودند، اما در دهه های اخیر چنان با تغییرات روبه رشدی مواجه شده اند که دیگر با قدم زدن در آن ها نمی توان خاطرات قدیم را به راحتی زنده کرد و تنها چیزی که باقی مانده، نام کوچه هاست.محله عیدگاه از جمله محلات همجوار بارگاه رضوی است که با چنین سرنوشتی دست و پنجه نرم می کند. این محله گویا در برابر هتل ها و هتل آپارتمان های سر به آسمان کشیده، مغلوب گشته است. محله عیدگاه در جنوب شرقی حرم مطهر رضوی قرار دارد که از شمال به خیابان نواب صفوی، از جنوب به خیابان فردوسی، از شرق به بولوار و میدان۱۷ شهریور و از غرب نیز به قسمتی از میدان بیت المقدس و بولوار امام رضا(ع) می رسد.بخشی از محله عیدگاه در جنب بازار امام رضا(ع) قرار گرفته است. تا پیش از احداث بازار رضا(ع)، خیابانی به نام شیخ طوسی وجود داشت که فلکه آب (میدان بیت المقدس) را به میدان ۱۷ شهریور متصل می کرد. احداث این خیابان و همچنین پارکی به نام کوروش (۱۷ شهریور) محله را منقطع کرد. اگرچه بعدها خیابان شیخ طوسی به بازار رضا(ع) تبدیل شد.

این محله هم مانند محله نوقان، در گذشته مملو از خانه‌های قدیمی با مصالحی همچون چوب، خشت خام و کاهگل بوده که تا دهه ۵۰ به‌ندرت تعمیر یا تغییری در آن صورت گرفته بود.

در کتاب «مطلع‌الشمس» ذکر شده که محله عیدگاه در جنوب شهر مشهد و از کنار باروی شهر تا بست مقدس امتداد دارد و منطقه‌ای از آن را «سجده‌گاه» و قطعه دیگری را «گود حسام‌الدین» و منطقه‌ای را کوچه کربلا و قطعه‌ای را سرتپه خاک می‌نامند.

محله عیدگاه در آغاز شامل کوچه عیدگاه، کوچه زنجیر و کوچه سیروس می شد که بعدها کوچه های جدیدی به آن افزوده شد که مهم ترین آن ها کوچه باغ حسن خان و کوچه شمس بود.محله مذکور از محلات معتبر و معروف مشهد به شمار می آید که وجود راسته عیدگاه، بازارچه عباسقلی خان، سرای تجاری عزیز ا... اف و بازار رضا(ع) بر اهمیت آن افزوده است.درباره وجه تسمیه این محله دو قول وجود دارد. برخی بر این نظرند که «عیدگاه» به معنای محل برگزاری اعیاد و مراسم سنتی و دینی مرسوم در میان اهالی شهر مشهد بوده است. اگرچه این نظر قدری دور از منطق است، زیرا وجود بارگاه رضوی احتمال وجود مکانی برای برگزاری مراسم دینی را از ذهن دور می سازد.قول دیگر جنبه تاریخی بیشتر دارد و به عهد حمله مغولان و تیموریان باز می گردد. برخی براین عقیده هستند که در دوره حملات متعدد مغولان یا تیموریان (یا ازبکان) به خراسان، به ویژه شهر مشهد و واردشدن خسارت فراوان به شهر، محله ای از گزند و آسیب مهاجمان در امان ماند، در این محله که در آن مهاجمان از قتل و عام مردم خودداری کردند، جشنی توسط مردم برپا شد. این محله به همین مناسبت به «محله عیدگاه» مشهور شد. در گذشته تنها کوچه عیدگاه  راسته عیدگاه  و کوچه زنجیر و کوچه سیروس بوده است و سپس محله های جدید در همین منطقه به وجود آمده از کوچه های مهم دیگر کوچه باغ حسن خان و کوچه شمس را می توان نام برد. این منطقه هم مانند منطقه نوغان است با همان خصوصیات محلات قدیمی ، خانه های تماماً قدیمی با همان مصالح ساختمانی که از چوب و خشت خام و کاهگل تشکیل شده است. نوسازی و یا تعمیر خانه ها در محل خیلی کم انجام شده است. محله عیدگاه در جنوب شهر مشهد و سر راه ری و عراق عجم و ولایت های جام و هرات بوده  یعنی شرق محله سرشور و غرب محله پایین خیابان. در قرن دهم هجری یکی از دروازه های شهر در محله عیدگاه قرار داشته و از زمان صفویه از محله عیدگاه در کتاب های تاریخی به عنوان یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر نام برده شده است. شغل مردم عیدگاه: شال‎بافی ، شاطر نانوا، صابون فروش و هیزم‌کش  ، طبیب ، صراف ، الیجه باف ، بقال ، پاکار ، چادرباف ، چرخ تاب ، زرگر ، حجار، کاتب ، مقنی ، مسگر و غیر از این موارد کلانتر یا داروغه شهر هم در این محله زندگی می کرده است. سرای قدیمی عزیز ا...‌اف مشهد پیش از این در حاشیه‌ جنوبی شهر و در محدوده‌‌‌ محله عیدگاه قرار داشت ولی امروزه در مرکز شهر مشهد و در گذر عباسقلی‌خان قرارگرفته است که یکی از مکان های قدیمی و پر رفت و آمد شهر مشهد است.

این سرای در سال ۱۳۴۷ق توسط حاج غلامحسین سالم مشهدی به عنوان تجارتخانه و محلی برای صادرات محصولات مختلف بنا شد و تا مدت‌ها به عنوان بنایی بسیار ممتاز و پر رونق به شمار می رفت.این سرا در زمان خود بازار مرکزی مشهد بود واز طرفی یکی از مراکز تجاری اصلی مشهد نیز به شمار می آمد.بنای سرای قدیمی عزیز ا...‌اف مشهد در سه طبقه بوده و از حجره‌های پیرامون یک حیاط مرکزی بزرگ و حیاط فرعی کوچک تر در بخش شرقی تشکیل شده است. البته امروزه نیز بازار خرید و فروش کالای روزمره‌ مردم مشهد و زائران مشهد است.

 

از بزرگ ترین مشاهیر استان خراسان رضوی عبدالجواد بجنگردی معروف به ادیب نیشابوری است. وی در سال ۱۲۸۱ هجری قمری در روستای بیژن گرد از توابع نیشابور به دنیا آمد. ادیب نیشابوری به سبک‌های خراسانی و عراقی شعر می‌گفت و بنیان‌گذار انجمن ادبی خراسان بود.

البته گفته ‌شده وی را می توان به عنوان یکی از اساتید بزرگ نیز معرفی کرد، زیرا سال‌ها در مشهد به تدریس ادبیات، فلسفه و منطق پرداخت و تسلط وی به ادبیات عربی و فارسی باعث شد شاگردان بسیاری در محضرش پرورش یابند. ادیب نیشابوری در سال ۱۳۴۴هجری قمری درگذشت و در جوار حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. از جمله شاگردان شناخته شده ادیب نیشابوری می توان به ملک‌الشعرا بهار، بدیع ‌الزمان فروزانفر، محمدتقی ادیب نیشابوری(ادیب ثانی)، محمد پروین گنابادی، ادیب بجنوردی، محمدتقی مدرس رضوی، محمود فرخ، محمد امین ادیب طوسی، مجدالعُلی بوستان و سید جلال‌الدین تهرانی اشاره کرد.

تسلط و مهارت ادیب در فنون ادبی و محفوظات نظم و نثر عربی و پارسی او، شگفتی همگان را برمی‌انگیخت. ادیب در علوم عقلی و نقلی چون فلسفه، نجوم، ریاضیات، طب، موسیقی نظری، فقه، اصول، رجال و تاریخ دستی داشت. شیوه تدریس او خطابی بود و شاگرد اجازه بحث و پرسش نداشت. وی بر آن بود که با این روش درس را به گونه‌ای تقریر کند که هیچ اشکالی حتی برای شاگردی با پایین‌ترین سطح استعداد، بر جای نماند.

مناعت طبع ادیب نیشابوری نیز زبانزد بوده است؛ به حدّی که استاد روزگار خویش را با همان مختصر عایدیِ برآمده از حق‌التدریس و ملکِ موروثیِ خود در نیشابور به سر می‌برد و کمتر از وجوهات استفاده می‌کرد. بنابر نوشته مرحوم سید حسن طبسی، مرحوم ادیب «هیچ‌گاه حتی از نزدیک‌ترین دوستان و صمیمی‌ترین معتقدانِ خود مساعدتی قبول نمی‌کرد».

 

خاطره شهید مطهری از ادیب نیشابوری

روان‌شاد ادیب نیشابوری، از تظاهرگران و ریاکاران بسیار گریزان بود. روحیه خود او نیز به گونه‌ ای بود که از هر گونه جلوه‌گری کناره‌گیری می‌جست. اکتفا کردن به کنجِ حجره‌‎ای در مدرسه نوّاب خود گویای همین خلق و خوی استاد است؛ و آشکار است که مردی با دانش و فضل ادیب، اگر می‌خواست، چه موقعیت‌های مادی و دنیایی که در دسترسش قرار می‌گرفت.

همین خلقیاتِ ادیب سبب شده است که اندیشمند بزرگی چون شهید مرتضی مطهری، به هنگام بحث از ملامتیان و انتقاد به شیوه رفتارِ آنان، سلوکِ فردی ادیب نیشابوری را نمونه بیاورد. مرحوم شهید مطهری این مطلب را در زمانی که مرحومِ شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری (ادیب دوم) هنوز در قید حیات بوده، بیان کرده است؛ و عین مطلب از این قرار است:

«در مشهد یک کسی بوده به نام ادیب نیشابوری. بعد از او کس دیگری به نام ادیب ثانی بوده، که الآن هم هست. این دومی را من خیلی دیده‌ام و واقعاً هم آدم خوبی است، یعنی خیلی خوبی‌ها دارد و مرد باایمانی است. ولی این دو نفر، هم آن ادیب و هم این ادیب، کوششی داشتند بر ضدّ ریاکاران، یعنی اعمالی بر ضدّ ریاکاران انجام می‌دادند. یک کسی که از شاگردان مرحوم ادیب اول بود – و خودش هم مرد ادیبی بود و بعد از معلمان بزرگ وزارت معارفِ آن وقت شد و مرد فاضلی بود – می‌گفت که من یک خدمتی در آستانه داشتم و شاگرد ادیب هم بودم و شاگردی بودم که غالباً نزد او بودم و حتی کارهایش را انجام می‌دادم؛ چای برایش درست می‌کردم، سیگارهایش را برایش به‌اصطلاح می‌پیچیدم و از این کارها. یک وقتی هنگام سحر آمده بودم در صحن و مشغول جاروب زدن بودم. یک وقت دیدم استاد عبایش را به سر کشیده که هیچ‌کس او را نشناسد. از درِ صحن که آمد، من متوجهش شدم. از هیکل و راه رفتنش در آن تاریکی فهمیدم که این استاد است. تعجب کردم که آخر این وقت شب کجا می‌خواهد برود. به‌عجله هم می‌رفت درحالی‌که عصایش را نیز به دست گرفته بود. او به‌اصطلاح خراسانی‌ها خیلی غُراب راه می‌رفت، ولی آن شب عصایش را برداشته بود و تند راه می‌رفت. یک وقت دیدم آمد در صحن کهنه، مقابل پنجره که رسید، همان‌جا به حالت سجده افتاد روی زمین. یک مدتی در حالت سجده بود، بعد دومرتبه عصایش را برداشت، عبایش را به سر کشید - که هیچ‌کس صورتش را ندید – و رفت.  آنچه امروز از شعرهای مرحوم ادیب اول در دست است، مجموعه شعرهایی است نزدیک به شش هزار بیت. البته مرحوم استاد شعرهایی بیش از این سروده بوده، اما برخی از آن ها را در اواخر عمر نپسندیده و کنار گذاشته است. شماری از سروده‌های وی نیز در دست این و آن بوده و پراکنده شده است. به هر روی مرحوم استاد میرزاعبدالجواد ادیب نیشابوری پس از شصت و سه سال زندگی، در روز جمعه ششم خرداد ماه ۱۳۰۵، برابر با نیمه ذی‌القعده سال ۱۴۴۳، در بیمارستان منتصریه مشهد، به رحمت حق پیوست. پیکر استاد را پس از تشییع، در رواقِ دارالحفظِ آستانِ ملک‌ پاسبان حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) به خاک سپردند.