نگاهی به عملکرد بخش کشاورزی در اشتغال زایی و ارزش افزوده استان در یک دهه گذشته
تعداد بازدید : 6
کشاورزی؛ اشتغال کمتر، ارزش افزوده بیشتر
اگرچه سهم اشتغال بخش کشاورزی استان در 8 سال گذشته سقوط کرده اما ارزش افزوده این بخش در دهه90 بهتر از بخش صنعت و خدمات بوده است
مسعود حمیدی/ اقلیم خراسان رضوی با کشاورزی عجین شده است، هرچند در چند دهه گذشته یا به بلندای 6 دهه گذشته متهم اصلی خشکسالی و هدر رفت آب در دشت های این خطه، کشاورزی بوده اما اگر به تاریخ بازگردیم، دیرزمانی که افسار آب این خطه دست میراب ها بود، آب در کشت و کار و نحوه مصرفش مدیریت شده و حتی مقدس بود ولی از زمانی که آب در این کشور ملی شد، بهایش را از دست داد و این بها با ریال و تومان قابل احیا نیست و کشاورزی که اتکای اصلی آن بر آب بوده و هست، چندان خود را متعهد به مصرف بهینه آب نمی دانست البته نمی توان ریزمقیاس شدن اراضی کشاورزی در چند دهه اخیر را در این موضوع بی اثر دانست. بااین حال از نظر کارشناسان حوزه آب و مدیران استان خراسان رضوی، بخش کشاورزی که 85 درصد مصارف آبی 5 میلیارد مترمکعبی این استان را در اختیار دارد، باید به گونه ای کوچک شود که مصارفش به حدود 2 میلیارد مترمکعب برسد. حدود 8 سال پیش دعوای بین صنعت و کشاورزی در استان همزمان با تشدید خشکسالی ها کلید خورد و مدیران تصمیم گیر استان معتقد بودند که باید آب بخش کشاورزی را به صنعت فروخت زیرا بخش صنعت بهره وری و ارزش افزوده بالاتری نسبت به کشاورزی دارد و سود استان درحرکت به سمت صنعتی شدن است.
در واقع طی 10 سال گذشته به صورت واضح متولیان تأمین آب به سمت محدود کردن مصارف آب بخش کشاورزی حرکت کردند که البته این محدودیت که با خرید چاه های کشاورزی و بستن چاه های غیرمجاز و تخصیص نیافتن آب از سدها برای کشاورزی در حال انجام است، خود به عاملی برای افزایش میزان برداشت از چاه ها و منابع آبی تبدیل شد که در جای دیگری به آن خواهیم پرداخت. اما هماهنگی دو بال تصمیم گیر درباره بخش کشاورزی یعنی مدیران منابع آب و بارندگی ها در 10 سال گذشته اثر خود را حداقل در دو موضوع نمایان کرد؛ طوری که بررسی داده های مرکز آمار کشور نشان می دهد، حجم جمعیت شاغل بخش کشاورزی استان خراسان رضوی در این مدت آب رفته است.
کاهش 8 درصد سهم کشاورزی از اشتغال استان
بررسی داده های مرکز آمار کشور از سال 95 تاکنون نشان می دهد که سهم بخش کشاورزی خراسان رضوی از اشتغال این استان در سال 95 بیش از 23 درصد بوده که این سهم به تدریج کاهش پیداکرده و بر اساس آخرین داده های مرکز آمار سهم بخش کشاورزی این استان از اشتغال به 15 درصد تنزل پیدا کرد و البته حرکت سینوسی سهم اشتغال استان در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات در این مدت گویای برخی حقایق دیگر هم هست. به طور مثال در سال 95 سهم بخش کشاورزی از اشتغال حدود 24 درصد و سهم صنایع 31 و سهم بخش خدمات حدود 49 درصد بوده اما در 10 سال گذشته با حرکت به سمت تقویت بخش صنایع، سهم این حوزه از اشتغال استان به 35 درصد در سال 1402 رسید که می توان این امر را مثبت ارزیابی کرد. اما به نظر می رسد که در طول 10 سال گذشته بخش کشاورزی استان که با خشکسالی دست وپنجه نرم می کرد، در حوزه اشتغال زایی کمتر تحت تأثیر آب موجود قرار داشت طوری که در سال 98 که میزان بارندگی در استان بی سابقه بوده و حتی گاهی گفته می شد که دوره ترسالی در استان آغازشده است و صحبت از صرفه جویی 400 میلیون مترمکعبی در مصارف آب شده بود، اشتغال بخش کشاورزی استان در این سال نه تنها رشد نداشته بلکه کاهش هم داشته است. اما در مقابل در سال 1400 که شاهد شیوع و تشدید وضعیت بحران کرونا در کشور و استان بودیم و بخش خدمات و صنعت با ریزش اشتغال روبه رو شده بود، بخش کشاورزی به دلیل کم خطرتر بودن، شاهد رشد سهم خود از اشتغال استان بوده است.
سرازیری اشتغال بخش کشاورزی استان
اما در دو سال گذشته با تشدید خشکسالی ها از یک سو و تقویت نگاه فروش آب بخش کشاورزی به صنایع و از همه مهم تر خروج بخش خدمات از بحران کرونا شاهد کاهش سقوط وار اشتغال بخش کشاورزی استان بودیم طوری که سهم اشتغال بخش کشاورزی استان از عدد 19.8 درصد در سال 1400 به سهم 15.1 درصد در پایان سال 1402 رسید و این حجم از کاهش سهم اشتغال بخش کشاورزی طی دو سال قابل تأمل و توجه است.
بدون شک طرفداران صنعتی شدن استان و متولیان این بخش، این مسئله را به فال نیک خواهند گرفت و دو تحلیل عمده خواهند داشت که بارها به روش های مختلف آن را بازگو کرده اند؛ اول این که کاهش سهم اشتغال بخش کشاورزی به معنی کاهش مصارف آبی بخش کشاورزی استان است که در شرایط خشکسالی مثبت ارزیابی می شود و دوم این که تقویت بخش صنعت و فروش آب بخش کشاورزی به صنایع، ضریب بهره وری آب در استان را افزایش داده است و این امر نیز مثبت ارزیابی می شود که در نگاه اول می توان آن را پذیرفت اما در این جا باید به یک نکته بسیار مهم اشاره کرد.سال 1401 پژوهشکده آمار کشور در گزارشی مفصل به بررسی ساختار اقتصادی استان های کشور و سهم و نقش آن ها در تولید ناخالص داخلی طی سال 1390 تا 1400 پرداخت که در گزارشی با عنوان «نمره کشاورزی بهتر از صنعت» به آن پرداخته ایم.
وقتی برخلاف اشتغال، سهم ارزش افزوده کشاورزی بهبود می یابد و خدمات سقوط می کند
داده های این پژوهش نشان می دهد سهم بخش کشاورزی استان خراسان رضوی از کل ارزش افزوده کشاورزی کشور در سال 1390 معادل 6.4 درصد بوده و این سهم در سال 1400 به 6.9 درصد افزایش پیداکرده است که یک تحلیل مهم می توان از این تغییر در نظر داشت؛ این که بخش کشاورزی خراسان رضوی در طول دهه90 به خاطر شرایط خشکسالی و اهمیت پیدا کردن منابع آب از یک سو و البته برخی سیاست های دولت مانند توسعه کشت های گلخانه ای و آبیاری های صنعتی از سوی دیگر و توسعه کشت های صنعتی در تقویت سهم استان به رغم کاهش سهم اشتغال این بخش از ارزش افزوده کشور مؤثر بوده است.
در مقابل اما بخش صنعت استان در دهه90 با این که بخش های توسعه ای مطلوبی داشته و سهم این بخش از اشتغال استان بیشتر شده است اما داده ها نشان می دهد سهم صنایع استان خراسان رضوی از ارزش افزوده صنعت کشور از 4.7 درصد در سال 1390 به 4.1 درصد در سال 1400 تنزل پیداکرده که این کاهش قابل تأمل است. از سوی دیگر بخش خدمات استان که در طول یک دهه گذشته حدود 5 درصد دیگر از اشتغال بخش کشاورزی را به خود جذب کرده و نیمی از اشتغال استان را به خود تخصیص داده، در ارزش افزوده چندان موفق عمل نکرده است؛ طوری که سهم خدمات استان خراسان رضوی از ارزش افزوده این بخش در کل کشور در سال 1390 معادل 13.1 درصد بوده و این سهم در پایان سال 1400 به 10.4 درصد تنزل پیداکرده است.
در پایان باید اذعان کرد که به رغم تمام تفاسیر، بخش کشاورزی استان خراسان رضوی هنوز به لحاظ مدیریت مصارف آب و میزان بهره وری و توسعه کشت های گلخانه ای در کشور وضعیت مطلوبی ندارد و انتقادات زیادی به مدیریت منابع و مصارف مادی و معنوی این بخش اقتصادی استان چه از سوی مدیران دولتی و چه از سوی بخش خصوصی وجود دارد.