قیام سربداران شاید نخستین نهضت شیعی در ایران باشد که با هدف مبارزه با ظلم و ستم مغولان شکل گرفت و آموزه‌های شیعی به‌ویژه اعتقاد به ظهور منجی عالم بشریت در انگیزه بخشیدن به قیام و مبارزه با ظلم، در آن نقشی محوری ایفا کرد. احتمالاً بیشتر شما می‌دانید که این قیام از روستای باشتین، جایی در نزدیکی سبزوار کنونی آغاز شد و به‌تدریج بخش‌های شمالی خراسان امروزی و قسمتی از شرق مازندران را فرا گرفت. با این حال، نه در روایت‌های مشهور تاریخی و نه در سریال تلویزیونی و محبوب دهه ۱۳۶۰، اشاره‌ای به ارتباط سربداران با حرم رضوی و حضور آن‌ها در مشهد نشده ‌است. چطور ممکن است نهضتی بر پایه آموزه‌های مکتب اهل‌بیت(ع) شکل بگیرد، نزدیک مشهدالرضا(ع) باشد و در آن نهضت، این شهر مقدس و حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) نقشی نداشته یا تأثیری نگذاشته باشد؟ امروز می‌خواهیم تاریخ مشهد را در دوره سربداران مرور کنیم؛ تاریخی ناخوانده و ناشنیده که حکایت از پیوند محکم میان سربداران با مشهدالرضا(ع) دارد.

 

آغاز حضور سربداران در مشهد

قیام سربداران در سال ۷۳۷ ق. آغاز شد؛ قیامی که شعار آن «سر به دار می‌دهیم، تن به ذلت هرگز» بود. در آن زمان، مشهد مقدس در حیطه قدرت علاءالدین محمد هندو، وزیر و سپهسالار ارغون‌شاه مغول قرار داشت. آغاز نهضت سربداری با نبردهای سخت و سنگین میان سربداران و نیروهای ارغون‌شاه و علاءالدین محمد هندو گذشت؛ هرچند تعرضی به مشهد و حرم رضوی صورت نگرفت، اما پیداست در این دوره آبادی‌های اطراف مشهد پی‌درپی هدف حمله و هجوم قرار می‌گرفت و مردم از هستی ساقط می‌شدند. این جنگ‌های سخت، زمانی شدت بیشتری یافت که آل‌کرت نیز در شمال افغانستان امروزی قدرت پیدا کرد و به سمت مشهد یورش آورد و طغاتیمور یکی از شاهزادگان مغولی هم برای برانداختن سربداران، وارد کارزار شد. شرایط بسیار سخت و طاقت‌فرسایی بود. اما سرانجام در سال ۷۴۰ ق. ارغون‌شاه در نبرد با سربداران کشته شد و سه سال بعد، طغاتیمور همین سرنوشت را پیدا کرد. این دوران مصادف با زمان حکومت خواجه یحیی کرابی بر سربداران بود. آن‌ها موفق شدند سبزوار و نیشابور را بگیرند و شیخ حسن جوری را که پیشوای مذهبی سربداران بود، از زندان آزاد کنند. به این ترتیب، هنگامی که ظهیرالدین کرابی پس از برادرش یحیی، رهبری سیاسی و نظامی سربداران را در اختیار گرفت، آن‌ها توانستند ابتدا به توس و سپس به مشهد دست یابند. این زمان درست مقارن همان وقتی است که ابن‌بطوطه در بازگشت از سفر هند، دوباره گذرش به مشهد افتاد. این جهانگرد مسلمان و اهل مراکش، در سفرنامه مفصل خود می‌نویسد: «در مشهد طوس شیخی بود حسن [جوری] نام که از صلحای شیعه به شمار می‌رفت، او اعمال این دسته (سربداران) را تأیید کرد و آنان او را به خلافت برداشتند... سرانجام طغاتیمور... از سربداران شکست خورد و شهرهای سرخس و زاوه و طوس که از بزرگ‌ترین شهرهای خراسان است به دست سربداران افتاد و خلیفه آن‌ها در مشهد علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌السلام استقرار یافت». این اتفاق احتمالاً باید اواخر سال ۷۴۲ ق. افتاده باشد، زمانی که سرانجام پس از کشته شدن طغاتیمور، پای سربداران به مشهد رسید، اما دوران حضور شیخ حسن جوری در حرم مطهر طولانی نشد؛ او در نیمه ماه صفر ۷۴۳ ق. در نبردی که نزدیک هرات رخ داد و در آن سربداران در برابر آل‌کرت جنگیدند، کشته شد. گزارش ابن‌بطوطه نشان می‌دهد در این دوره، مشهد پایتخت معنوی و دینی سربداران محسوب می‌شد.

 

یادگاری‌هایی که باقی ماندند

با کشته شدن شیخ حسن جوری، شاگرد او، شیخ عزیز مجدی در مشهد مستقر شد. سربداران به سرعت دست به اقدامات عمرانی در حرم مطهر زدند. دولتشاه سمرقندی در «تذکرة الشعرا» می‌نویسد: «خرابی‌هایی را که در طوس بود، سربداران به تلافی آن مشغول شدند، قنوات ولایت طوس و مشهد را جاری ساختند». دولتشاه تأکید می‌کند که جمعی از شاگردان شیخ حسن جوری در حرم مطهر رضوی مستقر شده بودند و اداره امور دینی و مذهبی مردم را برعهده داشتند. شاهدی که می‌توان بر این حضور یافت، دو کتیبه‌ای است که در حرم رضوی و از دوره حضور سربداران، در اطراف بقعه مطهر باقی مانده؛ هر دو کتیبه، بالای کاشی‌های سنجری نصب و در آن‌ها، سال ۷۶۰ ق. حک شده ‌است یعنی زمانی که به احتمال زیاد پهلوان حیدر قصاب، رهبری سربداران را برعهده داشت.

 

تلاش برای عُمران حرم رضوی

تردیدی نیست که در این دوره، سربداران حاضر در مشهد دست به ایجاد یک موج تبلیغی برای مبارزه با تعدی و ستم مغولان و حکام جائر نواحی اطراف زده ‌بودند. در هر صورت پرچم نخستین قیام بزرگ شیعیان ایران در حرم رضوی برافراشته شده‌ بود و همجواری با مضجع شریف امام هشتم(ع)، در افزایش انگیزه مبارزه سربداران نقش عمده‌ای داشت. با این حال، بی‌تجربگی در امر سیاست، کار دست آن‌ها داد؛ پهلوان حیدر قصاب به دست رقبایش کشته شد و خواجه لطف‌ا... جای او را گرفت. چندی بعد پهلوان حسن دامغانی قدرت را به دست آورد و چون شیخ عزیز مجدی، شاگرد شیخ حسن جوری و رهبر مذهبی سربداران در مشهد، با وی موافقت نداشت، به این شهر لشکر کشید و از شیخ عزیز خواست که حرم مطهر و شهر مشهد را ترک کند. این اقدام با واکنش خواجه علی مؤید، دیگر مدعی قدرت در میان سربداران روبه‌رو شد و او ضمن تکریم شیخ عزیز، پهلوان حسن دامغانی را به قتل رساند و خودش بیش از ۲۰ سال بر قلمرو سربداران حکمرانی کرد. خواجه علی مؤید آخرین حکمران سربداری بود که حکومتش توسط تیمورلنگ از میان برداشته شد. در زمان خواجه علی مؤید، کتاب مشهور «شرح لمعه» توسط شمس‌الدین محمد بن مکی مشهور به شهید اول، به درخواست شمس‌الدین محمد آوی، از یاران خواجه علی نوشته شد تا مرجعی برای احکام و فقه شیعه در قلمرو سربداران باشد. این کتاب احتمالا در حرم رضوی نیز تدریس می‌شد و بعدها به یکی از مهم‌ترین کتاب‌های آموزشی در حوزه‌های علمی شیعی تبدیل شد.

 

سقاخانه اسماعیل طلایی، یادگار دوره نادری است و سنگابش را از هرات به مشهد آورده‌اند. نادرشاه، برای تزیینات حرم و به‌ویژه صحن عتیق، تلاش بسیار کرد. طلاکاری ایوان جنوبی، مشهور به ایوان امیرعلیشیر نوایی و ساخت و طلاکاری مناره‌ای که در این تصویر می‌بینید، یادگار دوران اقتدار اوست. عکسی که ملاحظه می‌کنید  در میان تمام تصاویری که تاکنون از سقاخانه اسماعیل‌طلایی دیده‌اید،   به دلیل زاویه ویژه‌ای، که عکاس برای عکاسی انتخاب کرده، بسیار منحصر به فرد است؛ چرا؟ چون در میان اسناد و تصاویر قدیمی، کمتر به عکسی برمی‌خوریم که در آن عکاس، پشت به ایوان و گنبد طلا ایستاده باشد. موقعیت عکاس در این عکس چنین است و همین مسئله، عکس را استثنایی می‌کند. 

 

زاویه عکاسی

عکاس رو به ایوان عباسی، یادگار شاه عباس دوم ایستاده، شاهکار عصر صفوی که البته مناره طلایی آن در دوره نادرشاه ساخته شد. کلاه‌هایی که بر سر مردم است، نشان می‌دهد که دوره، دوره پهلوی اول و سال‌های دهه 1300 خورشیدی است. شکل سقاخانه در ادوار بعد تغییر کرد و بارها تعمیر شد تا به شکل امروزی رسید. در دوره‌ای که عکس در آن برداشته شده‌است، آب سقاخانه از محل قنات های پر آب مشهد تأمین می‌شد و سقاها به صورت روزانه مأمور پُر کردن سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی بودند.  

 

شهر مشهد از قدیم با مشکل کم‌آبی روبه‌رو بوده ‌است و در هر زمان، حکمرانان یا مسئولان وقت کوشیده‌اند به نوعی این مشکل را مرتفع کنند. ویژگی زیارتی شهر، البته بر حجم آب مصرفی می‌افزود و نیاز زائران حرم رضوی موجب می‌شد همیشه متولیان آستان دغدغه تأمین آب در اماکن متبرکه را داشته ‌باشند. حوض‌های قدیمی حرم که امروزه جای خود را به آبنماهای زیبا و چشم نواز داده‌اند، روزی روزگاری، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب مورد نیاز زائران و اماکن متبرکه محسوب می‌شدند. با این حال، پُر کردن این حوض‌ها و همچنین سقاخانه و سنگاب‌های حرم که پیش از این، درباره آن‌ها مفصل صحبت کردیم، کار راحتی نبود. امروزه هنگام تشرف به حرم مطهر هیچ‌کدام از ما احساس کمبود آب نمی‌کنیم؛ وضو می‌گیریم یا آب می‌نوشیم و بعد با خیال راحت یک گوشه می‌نشینیم و به خلوت خودمان می‌پردازیم. اگر جایی در اماکن متبرکه نیازی به شست‌وشو پیدا کند، خادمان شیلنگ‌های آب را به شیرهای تعبیه شده در بخش‌های مختلف وصل می‌کنند و تمام. ولی تا 80-90 سال پیش، اوضاع این‌قدر بر وفق مراد نبود. امروز می‌خواهم برایتان از تاریخ تأمین آب در حرم رضوی بگویم؛ تاریخی که البته بخش مهمی از آن، با تاریخ منابع آب در شهر مشهد پیوستگی دارد.

 

قدیمی‌ترین منبع تأمین آب مشهد

براساس متون تاریخی موجود، گویا قدیمی‌ترین منبع تأمین آب شهر مشهد و حرم مطهر، قنات سناباد بوده ‌است؛ قناتی که از زمان دفن پیکر مطهر امام رضا(ع) در مشهد وجود داشت و برپایه برخی نقل‌ها، از آن برای غسل دادن آن وجود نازنین استفاده کردند. ابن‌بابویه در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» به این نهر اشاره می‌کند. نهر سناباد تا قرن دهم هجری قمری یعنی تا اواخر دوره تیموری، هم آب مورد نیاز مشهد و هم آب مورد نیاز حرم را تأمین می‌کرد. با این حال، در عهد سلطان‌حسین بایقرا به دلیل نیاز مبرم شهر و حرم مطهر، آب چشمه گلسب که امروزه آن را با نام «چشمه‌گیلاس» می‌شناسیم، برای تأمین آب، استفاده می شد. طرح این کار را امیرعلیشیر نوائی، وزیر خردمند آن دوره ریخت و با هزینه‌ای بسیار گزاف اجرا کرد. رسیدن آب چشمه گلسب به مشهد، تا حد زیادی نیازهای آبی آن دوران شهر مشهد را برطرف کرد اما جمعیت شهر و نیز زائرانی که از راه‌های دور و نزدیک برای زیارت حرم رضوی می‌آمدند، پیوسته در حال افزایش بود به همین دلیل مشکل کم‌آبی و نیاز به تأمین آب بیشتر برای اماکن متبرکه، همچنان به قوت خود باقی ماند.

 

عصر صفوی؛ دوران اقدامات اساسی

احتمالاً می‌دانید دوره صفویه، دوره تغییرات بنیادین در زیرساخت‌های شهری مشهد بوده ‌است. شاه‌عباس یکم در سال ۱۰۱۰ق. برای زیارت به مشهد آمد و در همان زمان، طرح ساخت خیابان مشهد ریخته شد. در وسط این خیابان، نهری جریان یافت که باید آب شهر را بهتر از گذشته تأمین می‌کرد. شاه صفوی دستور داد آب چشمه گلسب را به همراه چند قنات دیگر در این نهر جاری کنند و آن را برای مصارف زائران حرم رضوی وقف کرد. به این ترتیب، مشهد و حرم ثامن‌الحجج(ع) از نظر تأمین منابع آب وضعیت مناسبی یافت. اما گویا این رویه چندان طولانی نشد، چون در قرن دوازدهم قمری و در زمان نادرشاه بحران کم‌آبی و نیاز به تأمین منابع بیشتر، دوباره به چشم آمد. در این دوره، بخش مهمی از فعالیت‌های مهندسی در حرم رضوی به تأمین آب اختصاص پیدا کرد که معروف‌ترین آن‌ها، ایجاد سقاخانه اسماعیل‌طلایی بود. نادرشاه برای تأمین آب حرم، روش جدید دیگری را هم به کار گرفت؛ آوردن آب به وسیله چارپایان. وی سهمی از موقوفه دهشک را برای مصارف سقاخانه وقف کرد و براساس وقف‌نامه، همه روز چهار قاطر آبکش، از دهانه قنات سناباد و بعدها از حوض باباقدرت در شرق مشهد، آب مورد نیاز سقاخانه را حمل می کردند و در سنگاب آن می‌ریختند تا مورد استفاده شُرب زائران قرار گیرد. در همین دوره، نهر آب روستای گلستان در غرب مشهد را هم به حرم مطهر انتقال دادند. این کار با ایجاد مجرایی سرپوشیده توسط مهندسان آن زمان انجام شد؛ ابتدا آب را در محل ساختمان حکومتی هشت‌بهشت در چهارباغ مشهد از زمین بیرون می آوردند و سپس با انتقال آن به دو آب‌انبار بزرگ، مقادیر زیادی آب ذخیره می‌کردند و پس از آن، با استفاده از کانالی زیرزمینی که از کنار نهر خیابان عبور می‌کرد، سرانجام این آب از زیر حوض وسط صحن کهنه بیرون می‌آمد، دور حوض می‌چرخید و سپس به سمت محلات پایین خیابان می‌رفت. البته به نظر می‌رسد با خشکسالی‌های پیاپی سال‌های بعد، ادامه کار این انتقال مهندسی شده، با مشکل روبه‌رو شده‌ باشد.

 

به کار افتادن موتور و حفر چاه

در دوره قاجار تعداد آب‌انبارهای مشهد افزایش یافت. این موضوع نشان می‌دهد در این دوره باز هم بر جمعیت شهر و زائران افزوده شده است. در سال ۱۲۷۱ق. دوباره کم‌آبی در اماکن متبرکه مشکل ایجاد کرد. در این سال میرزافضل‌ا... وزیرنظام در وسط صحن نو(آزادی) حوضی ساخت که از آب نهر خیابان تغذیه می‌شد. مؤتمن‌السلطنه در وسط این حوض، سقاخانه‌ای ایجاد کرد که در آینده درباره تاریخ آن بیشتر خواهید شنید. در همین ایام، اقدام‌های دیگری نیز مانند استفاده از قنات‌های جدید برای تأمین آب شهر، انجام شد اما هیچ‌کدام از این کارها نتوانست به صورت اساسی و بلندمدت مشکل تأمین آب حرم رضوی را حل کند. تا این که در سال ۱۳۲۲ش. هنگامی که مشهد در اشغال نیروهای شوروی بود، با تقاضای مسئولان وقت آستان و در راستای تأمین آب مورد نیاز در حرم، مهندسان روس ابتدا در محل میدان بیت‌المقدس فعلی (فلکه آب) و بعد، در محل فعلی رواق امام‌خمینی(ره)، نخستین چاه‌های آب عمیق را حفر کردند؛ بعدها از آغاز دهه ۱۳۳۰ به بعد، حفر چاه برای تأمین آب اماکن متبرکه ادامه یافت و با توسعه لوله‌کشی شهر و تأمین بهداشتی آب از این طریق، به تدریج روی نهر خیابان هم پوشانده و این عملیات در سال ۱۳۴۴ش. کامل شد. با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش روزافزون زائران، به‌ویژه پس از باز بودن شبانه‌روزی حرم مطهر، شبکه آب شهری متصل به حرم رضوی از آب چاه مجزا شد و پس از ساخت‌وسازهای جدید، سه انشعاب آب را برای حرم مطهر از طریق خیابان‌های شیرازی، نواب صفوی و امام رضا(ع) تأمین کردند که به منبع اصلی آب شهر وصل است. البته   آب برای شست‌وشو و نیازهای غیر شرب، هنوز هم از طریق چاه‌های عمیق تامین می‌شود.

 

میرزاعبدالجواد ادیب نیشابوری، مشهور به «ادیب اول» (ادیب دوم، مرحوم استاد محمدتقی ادیب نیشابوری است)، از آن دست اهالی علم و نامداران عرصه دانش است که نمی‌توان به راحتی، جمیع فضائل آنان را در یک نوشتار مختصر جمع کرد. میرزاعبدالجواد در سال ۱۲۸۱ق. در روستای «بجنگرد» یا «بیژن‌گرد» از توابع نیشابور دیده به جهان گشود و تا پایان عمر ۶۳ ساله‌اش، از خطه خراسان بیرون نرفت و حتی مشهور است که ۴۰ سال آخر عمر خود را فقط در جوار بارگاه منور رضوی گذراند و به تحقیق و تدریس اشتغال داشت.

 

نابغه‌ای از خطه نیشابور

ادیب اول، در خانواده‌ای تنگدست و کشاورز متولد شد و از بختِ بد، در اوان کودکی، بیماری آبله گرفت و همین مسئله سبب نابینایی یک چشم و کم‌بینایی چشم دیگر او شد؛ با این حال، حافظه‌ای شگفت‌آور داشت که موجب شد با همه محدودیت‌ها، در مکتبخانه روستا به آموختن مقدمات و سپس در نیشابور و در مدرسه تاریخی «گلشن» به تکمیل فنون ادبی و زبان عربی بپردازد. او از همان ابتدا، در کنار فراگیری علوم دینی، عشق و علاقه عجیبی به ادبیات داشت به‌ویژه در زبان عربی توانمندی‌های خاصی از خود بروز می‌داد. او در سال ۱۲۹۷ق. به مشهد رفت و در مدارس خیرات‌خان، فاضل‌خان و نواب به فراگیری دانش پرداخت، اما روند تدریس مفاهیم را برای خودش کُند می‌دانست به همین دلیل شخصاً با وجود کم‌بینایی، به فراگیری آثار مشهور ادبیات عربی مانند «مغنی اللبیب» ابن هشام، «مطول» تفتازانی، «مقامات» بدیعی و «مقامات» حریری پرداخت و طولی نکشید که در این عرصه به عالمی توانمند تبدیل شد و در مدرسه علمیه نواب به تدریس ادبیات عربی پرداخت.

 

فضل مثال‌زدنی

ادیب اول را انسانی بسیار سخت کوش توصیف کرده‌اند؛ طالب علمی که می‌تواند اسوه‌ای کامل برای طلاب و دانشجویان دوران ما باشد. او هیچ مانعی را بر سر راه علم‌آموزی خود برنمی‌تابید. با وجود ضعف بصری، شب‌ها تا صبح بیدار می‌ماند و به مطالعه می‌پرداخت. بسیار اهل قناعت بود و حتی زمانی که به او پیشنهاد کردند در آستان‌قدس به عنوان مدرس فعالیت کند و از مواجب کافی آن بهره‌مند شود، حاضر به قبول این مسئولیت نشد؛ او نمی‌خواست به هیچ وجه از زی طلبگی خارج شود. ادیب به ندرت از وجوه شرعی استفاده می‌کرد و با درآمدی که از راه تدریس به دست می‌آورد، روزگار می‌گذراند. او به‌تدریج در علوم دیگری مانند فلسفه و منطق نیز تبحّر پیدا کرد و حتی به تدریس منظومه حاج‌ملا هادی سبزواری پرداخت. از ریا بیزار بود و برای از بین بردن جهل، شب و روز نداشت. در حلقه درس او که معمولاً در مدرسه نواب برگزار می‌شد، بیش از ۳۰۰ نفر از طلاب حضور می‌یافتند. تسلط وی بر ادبیات و دیگر علوم، بسیار رشک‌برانگیز بود؛ او متجاوز از ۱۲ هزار بیت از شاعران بسیار قدیمی عرب را در حافظه داشت و افزون بر این، از دانش‌هایی مانند ریاضیات، نجوم، تاریخ و علوم طبیعی بهره تمام برده بود. شاید سبب شگفتی شود که بدانید ادیب تمام کتاب «برهان قاطع» اثر محمدحسین بن خلف تبریزی متخلّص به «بُرهان» را از حفظ داشت؛ این کتاب در سال ۱۳۳۰، با حاشیه و تعلیقات زنده‌یاد دکتر محمد معین در پنج جلد به چاپ رسید. ادیب چنان بر ادبیات عربی و فارسی مسلط بود که حتی حال و هوای شاعر را هنگام سرودن شعر به خوبی می‌شناخت و اشعار عربی را با لهجه و حس شاعر قرائت می‌کرد به طوری که حتی عرب‌زبانان قادر نبودند مانند او به بیان اشعار عربی بپردازند. او خود در سرودن شعر به زبان‌های فارسی و عربی، سرآمد روزگار بود و شاعران و ادیبان خراسان، وی را فخر ادبیات این خطه می‌دانستند.

 

در جوار رحمت حق

میرزاعبدالجواد در دهه ششم زندگی خود، گرفتار بیماری شد و این بیماری به‌تدریج توان او را گرفت و سبب گوشه‌نشینی او شد. با این حال، هنوز هم شاگردان بسیاری از دریای علمش بهره‌‌مند می‌شدند. در اردیبهشت ۱۳۰۴، بیماری ادیب شدت گرفت و شاگردان، او را به بیمارستان منتصریه، قدیمی‌ترین بیمارستان فعال شهر مشهد که در کوچه جنت (خیابان ارگ) قرار دارد، منتقل کردند. ادیب پس از این انتقال، دیگر به حجره قدیمی خود باز نگشت؛ در شب پایانی عمر، شب ششم خرداد ۱۳۰۴، از یکی از شاگردانش خواست تا یکی از اشعار بسیار قدیمی زبان عربی را برای بررسی ادبی با هم مرور کنند؛ وقتی شاگرد به بیت ۲۹ آن شعر رسید، ادیب چشم خود را بست و به سرای باقی شتافت. پیکر رنجور او را پس از تشییعی درخور، کنار دیوار غربی دارالسیاده حرم رضوی به خاک سپردند. ادیب اُنسی ویژه با حضرت ثامن‌الحجج(ع) داشت و زیارت مرتب و اظهار ارادت خود به مقام امام(ع) را در سراسر عمر ترک نکرد. از شاگردان نامی وی می‌توان به استادان ملک‌الشعرا بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر و محمدتقی مدرس رضوی اشاره کرد که بعدها در عرصه ادبیات، شهرتی عالمگیر پیدا کردند.