نوائیان - اوضاع امنیتی شمال خراسان، در اواخر نیمه نخست سلطنت ناصرالدین‌شاه، به دلیل هجوم ترکمانانِ مناطقی مانند خیوه (خوارزم) آشفته شد. این هجوم‌ها که اغلب برای غارت آبادی‌ها و شهرهای خراسان و به ویژه، روستاهای اطراف مشهد که محل عبور زائران بود، صورت می‌گرفت، طی قرن‌های قبل هم سابقه داشت و اصولاً هرگاه که حکومت مرکزی ایران، دچار ناتوانی و ضعف می‌شد، ازبکان و ترکمانان شمال اترک، فرصت را برای حمله مناسب می‌دیدند و با هجوم‌های پیاپی خود، امان مردم این منطقه و زائران حرم رضوی را می‌بریدند. تعداد این حملات، طی دوره‌ای که به آن اشاره کردیم، به خصوص بین سال‌های 1245 تا 1255 خورشیدی آن‌قدر زیاد بود که به قول مهدی سیدی، پژوهشگر نام‌آشنای تاریخ مشهد، «مورخان از هر 10 مورد [حمله، فقط] چندتایی را ذکر کرده‌اند.» قاعدتاً دفاع در برابر این حملات پرشمار که در قالب گروه‌های کم تعداد صورت می‌گرفت، کار ساده‌ای نبود و اولیای امر باید برای دفع به موقع و مؤثر حملات چاره‌ای می‌اندیشیدند. در سال‌های مورد اشاره ما، حاکم خراسان حاجی حسین‌خان شهاب‌الملک بود؛ یکی از اُمرای توپخانه ارتش ایران که بزرگ‌ترین چالش پیش رویش در عهد حکمرانی، به قول مردم خراسان، «ترکمان‌تازی»های گسترده و دایم محسوب می‌شد. به همین دلیل، باید درباره این دردسر فکری می‌اندیشید و به طرح نقشه‌ای مؤثر دست می‌زد.

 

تأسیس «ساخلو» پساکوه

ایجاد پادگان‌های منطقه‌ای، یکی از طرح‌های شهاب‌الملک برای مهار ترکمان‌تازی بود؛ طرحی که البته ابتکار او به حساب نمی‌آمد؛ اما چون قبلاً جوابش را پس داده بود، مورد توجه قرار گرفت. بر همین اساس، حاکم خراسان دست به ایجاد و تقویت پادگان یا به تعبیر آن دوران «ساخلو» در برخی نقاط سوق‌الجیشی زد. یکی از این نقاط مهم که اتفاقاً محل عبور دایمی مهاجمان شمرده می‌شد، «پساکوه» بود؛ ناحیه‌ای کوهستانی در 75 کیلومتری جاده مشهد به کلات. شهاب‌الملک عده‌ای از سربازان شجاع خود را برای حفاظت از سرحدات و حفظ امنیت مسیر مواصلاتی مشهد به کلات و البته، دفع تهاجم ترکمانانی که قصد نفوذ به مناطق داخلی خراسان و رسیدن به اطراف مشهد را داشتند، به «پساکوه» فرستاد. انتخاب پساکوه، از هر نظر مناسب بود. طولی نکشید که پادگان این منطقه، مرکز اکثر موفقیت‌های نظامی شهاب‌الملک علیه ترکمانان شد. نظامیان شجاع ایرانی که عمدتاً از اهالی خراسان بودند، توانستند در مدت کوتاهی، مسیر تردد مهاجمان را سد کنند و پیروزی‌های چشمگیری به دست آورند.

 

نخستین ضرب شست

این‌که پادگان پساکوه از چه زمانی مستقر و ایجاد شده‌است، دقیقاً معلوم نیست؛ اما به دلیل آن‌که بین سال‌های 1250 تا 1251، توانست محل شکل‌گیری ضدحملات سنگین علیه ترکمانان و اجرای عملیات‌های غافلگیرانه باشد، احتمالاً در همان ایام شکل گرفته‌است. طبق گزارش اعتمادالسلطنه در کتاب «تاریخ منتظم ناصری» (جلد 3، ص 1925)، نخستین بار در سال 1250ش، حملات ترکمانان توسط پادگان پساکوه دفع و امنیت در مسیر مشهد برقرار شد. ظاهراً در آن زمان، سهام‌الدوله که فرماندهی لشکر خراسان را داشت، از سوی شهاب‌الملک به این مأمورین خطیر فرستاده شد. اعتمادالسلطنه می‌نویسد: «حیدقلی‌خان سهام‌الدوله، ایشان (نام و لقبی ترکمانی است)، سردار ترکمان را با 700 نفر ترکمان خیوه(خوارزم) که به عزم دستبرد حدود خراسان آمده‌بودند، مقتول نمود.» ظاهراً سهام‌الدوله را از آن رو برای مأموریت دفع تهاجم ترکمانان فرستاده بودند که چند ماه قبل از آن هم، با دستیاری حسام‌السلطنه، یکی از سرداران دوره قاجار، توانسته بود تهاجم آن‌ها را در نزدیکی مشهد سرکوب کند.

 

پیروزی طلایی

با این حال، نقش پساکوه در دفاع از مشهد و اطراف آن، در سال 1251 خورشیدی، پررنگ‌تر شد. در این سال، شخصی به نام «قوجه سردار» ترکمانان منطقه خوارزم را برای هجوم به مناطق جنوبی رودخانه اترک برانگیخت و از آن‌جا که در حملات پیشین با اردوی قدرتمند پساکوه روبه‌رو شده‌بود، تصمیم گرفت با نیروهای بیشتری دست به حمله بزند. به این ترتیب، دو هزار سوار او را برای هجمه به مناطق اطراف مشهد و نواحی شمالی خراسان همراهی کردند و از آن‌جا که سرعت‌عمل برایشان مهم و ضروری بود، مسیر پساکوه را برای حمله انتخاب نمودند. اما پادگاه پساکوه، بیدی نبود که با این بادها بلرزد؛ هرچند تعداد سربازان این پادگاه، کمتر از مهاجمان بود، اما آن‌ها افزون بر تجربه نبردهای پیشین، به دلیل دفاع از مشهدالرضا(ع)، انگیزه‌ای مضاعف برای دفاع و جانبازی داشتند. با رسیدن خبر حمله «قوجه‌سردار» و نزدیک شدن مهاجمان، پادگاه پساکوه آماده دفاع شد. این‌که همه ترکمانان با استفاده از اسب‌های چابک دست به حمله می‌زدند و در میان آن‌ها پیاده‌نظام وجود نداشت، کار دفاع را سخت‌تر می‌کرد. اما هر طور بود، مدافعان پادگاه پساکوه که از حمایت مردم محلی نیز برخوردار بودند، بعد از دو روز پایداری، توانستند نتیجه‌ای درخشان به دست آورند. اعتمادالسلطنه می‌نویسد: «قوجه‌سردار ترکمان که با دو هزار سوار ترکمان به عزم تاخت و تاز به سرحدات خراسان آمده‌بود، خود و اکثری از همراهانش مقتول و اسیر سپاه منصور شدند.» محمدیوسف ریاضی هروی در کتاب «عین الوقایع» (ص 85)، این خبر را تکمیل می‌کند و می‌نویسد: «در نواحی پساکوه مغلوب ساخلویان ایرانی شده، خود قوجه‌سردار و جمعی از همراهانش به قتل رسیدند.» پساکوه در سال‌های بعد نیز، نقش مهمی در دفاع از شمال خراسان و به ویژه، مشهد و آبادی‌های اطراف آن ایفا کرد؛ آن‌گونه که می‌توان این پادگان مهم را دژ مدافعان مشهدالرضا(ع) نامید.

 

نوائیان - تصویری که امروز قصد داریم بررسی کنیم در سال 1934م / 1313ش (89 سال قبل)، توسط «جان درینک‌واتر» گرفته شده‌است؛ در دورانی که محمدولی اسدی، اصلاحات شکلی شهر مشهد را به شکلی گسترده اجرا کرد؛ هر چند در این سال، استاندار خراسان فتح‌ا... پاکروان است و جدال میان او و اسدی، فرجام خوشی را برای نایب‌التولیه آستان قدس رضوی در پی ندارد؛ اسدی یک سال بعد از گرفته شدن این عکس، به اتهام مشارکت یا دخالت در قیام مسجد گوهرشاد، مورد غضب رضاشاه قرار گرفت و به جوخه اعدام سپرده شد. اما او ابداً در جریان شکل‌گیری و اوج گرفتن قیام دخالتی نداشت و درست این است که بگوییم پاکروان با تهمت زدن به اسدی، در پی حذف فیزیکی وی برآمد تا قدرت را در مشهد و استان خراسان قبضه کند. در دوران حضور اسدی در مشهد، تغییرات گسترده‌ای در مشهد رخ داد؛ یکی از مهم‌ترین تغییرات، مربوط به سامان‌دهی گذر اطراف حرم رضوی بود که به ساخته شدن فلکه حضرت انجامید. در همین دوره خیابان کوهسنگی را ساختند و نخستین اتوبوس‌های شهری هم در مشهد فعال شد. بگذریم؛ عکس امروز نمایی متفاوت از مشهد قدیم را پیش روی شما می‌گذارد؛ هنوز گنبد مسجد گوهرشاد، الگو و شکل قدیمی خود را دارد و بالای آن، نشان «ا...» با همان الگوی قدیمی خودنمایی می‌کند. در جلوی عکس، تصویری از دیوار محدوده حرم را می‌بینید که با استفاده از آجرچینی منظم در حال احداث است و در بخش قابل رؤیت داخل عکس، قرار بوده دروازه‌ای نصب کنند. حدود تقریبی فضایی که می‌بینید، امروزه در صحن جمهوری اسلامی قرار دارد. کف خیابان فلکه‌ جنوبی هنوز خاکی است. آن‌چه می‌بینید، مربوط به بخش غربی این فلکه است که از پایین خیابان آغاز می‌شود و بعد از طی کردن نیم دایره جنوبی حرم رضوی، به ابتدای بالاخیابان می‌رسد. در این عکس، می‌توانید گنبدهای مربوط به بازار قدیمی مشهد را ببینید؛ گنبدهایی که به ردیف و جلوتر از مسجد گوهرشاد قرار گرفته‌اند.

 

جواد نوائیان رودسری - شهرت خواجه نظام‌الملک در تاریخ ایران، بی‌نیاز از توضیح و تشریح است. او را باید یکی از معروف‌ترین سیاستمداران تاریخ ایران بدانیم که آثار فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی‌اش، باعث تحولات بسیار شد و سرزمین ایران را تا چند سده، تحت تأثیر قرار داد. مردی که در نزدیکی مشهدالرضا(ع) به دنیا آمد و در رفتارها و تعظیم‌هایش نسبت به مرقد مطهر امام رضا(ع)، می‌توان رد و نشانی از جایگاه والای این مکان مقدس، در عهد نظام‌الملکی یافت.

 

ارادتمند ثامن‌الحجج(ع)

نام واقعی خواجه نظام‌الملک، ابوعلی حسن و نام پدرش، ابوالحسن علی بوده‌است. خاندان خواجه، اصالتاً از بزرگ‌زادگان و اشراف منطقه بیهق بودند که از دوران پیش از ظهور اسلام، در این ناحیه نفوذ فراوانی داشتند و بعدها، پیش از تولد خواجه، به مناصب دیوانی طوس رسیدند و به این شهر مهاجرت کردند و او در طوس به دنیا آمد و شهرت طوسی پیدا کرد. از آن‌جا که منطقه بیهق، یکی از مناطق مهم شیعه‌نشین در قرون اولیه اسلامی بوده‌است و از آن رو که در نام و نسب خواجه نظام‌الملک به اسامی محبوب در نزد شیعیان بر می‌خوریم، برخی از مورخان معتقدند که خانواده او گرایش‌های شیعی داشتند؛ هرچند خواجه، در دوران مسئولیت و صدارت، در کلام و نوشتار خود، نشانی از این اعتقاد بروز نداده‌است. پذیرفتن این ادعا، کار ساده‌ای نیست؛ اما می‌توان اثری از محبت و ارادت خواجه به اهل‌بیت(ع) را در تلاش‌های وی برای عمران و آبادی مشهد و حرم رضوی، چنان‌که اشاره خواهد شد، یافت. افزون بر این‌ها، او حرم امام رضا(ع) را مکانی مقدس و محل استجابت دعا و جایگاه تفکر می‌دانست؛ چنان‌که ملکشاه، مقتدرترین فرمانروای سلجوقی و دست‌پرورده خواجه‌نظام‌الملک، پیش از آن‌که تصمیم بگیرد مدعیان را کنار بزند و بر تخت بنشیند، به دعوت خواجه نظام‌الملک، شبی را در حرم امام رضا(ع) و در روضه منوّره به عبادت و تفکر پرداخت و بعد از آن، تصمیم نهایی را گرفت؛ تصمیمی که با پیروزی قاطع و حکمرانی مطلق او بر سراسر قلمرو سلجوقیان همراه شد. در آن شب، خواجه نیز هم‌پای ملکشاه تا صبح به عبادت مشغول بود.

 

تقویت جایگاه علمی

مشهد در دوره نظام‌الملکی از چند جهت، روی ترقی را دید؛ نخست از آن رو که اماکن متبرکه، بیش از گذشته، محل تشکیل جلسات درس و بحث شد و حتی در کنار صندوق مرقد مطهر، مجالس تدریس علوم دینی تشکیل می‌دادند تا به برکت وجود مقدس امام رضا(ع) بتوانند مسائل سخت علمی را حل کنند. بدیهی است که در چنین شرایطی، گاه بازار بحث داغ می‌شد و بالا می‌گرفت؛ محمد بن منوّر، نواده شیخ ابوسعید ابی الخیر میهنی، عارف مشهور قرن پنجم، گزارش‌هایی را از این بحث‌ها که گاه به کدورت هم تبدیل می‌شد، در کتاب «اسرارالتوحید» آورده‌است. خواجه نظام‌الملک، علاقه فراوانی به ایجاد مراکز آموزشی داشت و به همین دلیل، در تشویق برگزاری جلسات درس در حرم رضوی، مؤثر بود. دلیل این علاقه را اولاً در شخصیت دانش‌دوست خواجه و ثانیاً از بیمناکی او نسبت به فعالیت‌های گسترده و تبلیغاتی فرقه اسماعیلیه می‌دانند.

 

توسعه عمرانی 

خواجه نظام‌الملک، نسبت به عمران و آبادانی مشهد نیز، بی‌تفاوت نبود؛ او را مؤسس چهارباغ مشهور شهر مشهد می‌دانند که طی چند قرن، یکی از محلات بزرگ و مهم شهر بوده‌است. تعدادی از نوادگان نظام‌الملک که امروزه در مشهد ساکن هستند، تأسیس نخستین کشیک حرم رضوی و برخی فعالیت‌های عمرانی آن را نیز، به فرزندان و خاندان وی منسوب می‌کنند. هرچند گزارش‌های تاریخی درباره اقدامات عمرانی خواجه در مشهد زیاد نیست، اما همان روایت‌های محدود، بیان‌گر نگاه ویژه او به عمران مشهدالرضاست. ساخت کاروان‌سرا در مشهد که احتمالاً نخستین کاروان‌سرای این شهر بوده‌، یکی از اقدامات مهم خواجه نظام‌الملک است. گزارش وجود این بنا، در جریان روایت ساخت مسجد گوهرشاد، در سال 821 قمری نقل شده؛ این بنا در حدود ضلع غربی مسجد قرار داشت و بخشی از آن را خریداری و به مسجد ملحق کردند؛ بنابراین، می‌توان چنین پنداشت که در عهد نظام‌الملکی، رونقی در مسافرت‌های زیارتی به مشهدالرضا پدید آمد و بر شمار خانه‌ها، بازارها و مکان‌های عمومی و مساجد شهر، افزوده شد و جمعیت شهر نیز، افزایش یافت. خواجه حدود 30 سال از عمر خود را در منصب دیوانی و سیاسی گذراند و در نهایت 23 مهر 471 خورشیدی، به دست عوامل فرقه اسماعیلیه ترور شد و درگذشت. پیکر وی را در اصفهان به خاک سپردند.

 

 

آغاز اقتدار بانوی مشهدی

خراسان اولین جایی در ایران بود که مورد هجوم مغولان واقع شد؛ آن‌ها در شهرهای بزرگ این دیار، مانند مرو، هرات و نیشابور، دست به قتل‌عام‌های وحشتناک زدند و تقریباً به حیات اقتصادی و اجتماعی این خطه پایان دادند؛ با این حال، مشهد تا حدود زیادی از تعرض مغولان مصون ماند. فاطمه طوسی، طبق گزارش کتاب «جهانگشای جوینی»، زنی از «مشهد مقدس علی الرّضا» بود که از قضای روزگار، همراه با خانواده‌اش گرفتار مغولان شد و او را به عنوان برده، به «قراقورم» پایتخت حکومت چنگیزیان در مغولستان بردند. نمی‌دانم می‌شود اسم این اتفاق را تقدیر گذاشت یا نه اما به هر حال، فاطمه طوسی سر از قصر «تورکیناخاتون» درآورد و شد خدمتکار مخصوص او. شاید اگر ندانید تورکیناخاتون کیست، درست متوجه مهم بودن این اتفاق نشوید؛ او عروس چنگیز و همسر اوگتای، پسر وی بود که فرمانروایی کل امپراتوری مغول را برعهده داشت. فاطمه طوسی که بانویی بسیار باهوش و خوش‌بیان بود، خیلی زود زبان مغولی را فرا گرفت و چون در امر مشورت، راهنمایی‌های مؤثری به تورکیناخاتون می‌کرد، به سرعت از یک خدمتکار، به ندیمی مهم و مورد اعتماد تبدیل شد و اندک‌اندک، بر قدرت خود در دربار مغولان افزود.

 

دفاع از مشهد و خراسان

فاطمه طوسی ارتباطش را با زادگاهش حفظ کرد و توانست برخی از افراد خاندان خودش را در مشهد و اطراف آن، به عنوان مأمور حکومتی مستقر کند. این افراد، گزارش‌های مربوط به وضعیت مشهد و اطراف آن را نو به نو برای فاطمه می‌فرستادند. در این زمان، حاکمی مغولی به نام «گُرگُز» بر خراسان حکومت می‌کرد؛ حاکمی که خون مردم را در شیشه کرده و شرایط زندگی را برای آنها بسیار سخت نموده بود. فاطمه طوسی که حالا از نزدیکان ملکه و به تعبیر جوینی، از ارکان حکومت مغول محسوب می‌شد، با تلاش فراوان و به کار بردن روش‌های سیاسی، توانست «گُرگُز» را از حکومت خلع کند. ارتباط فاطمه با سادات رضوی شهر مشهد نیز، بسیار نزدیک و صمیمانه بود و به همین دلیل، برخی از احتمال شیعه بودن یا حتی نسبت داشتن وی با سادات رضوی سخن گفته‌اند. این ارتباط باعث می‌شد که او تمام قدرتش را برای بهبود شرایط مردم مشهد و اطراف آن به کار گیرد و علاوه بر این، بکوشد تا وضعیت اسف‌بار مردم خراسان بهبود یابد. فاطمه در موقعیتی دست به این کار پرخطر زده بود که در آن زمان، مغولانِ حاکم بر نواحی مختلف ایران، منبع درآمدی جز غارت نمی‌شناختند و اصولاً برای فرهنگ و اقتصاد مدیریت شده، ارزشی قائل نبودند. این رویکرد باعث از بین رفتن ساختارهای اقتصادی و اجتماعی در مناطق اشغالی شده بود و مردم، دسته‌دسته از محل زندگی‌شان می‌گریختند. نفوذ فاطمه در دربار مغول باعث شد که دست کم در این بخش از مناطق اشغالی ایران، یعنی مشهد و نواحی اطراف آن، روال حکومتی مغولان تا حدی تعدیل شود. جوینی درباره این نفوذ می‌نویسد: «رُتبت او زیاد گشت و تمکّن او به غایت انجامید، چنان که محرم اسرار اندرونی و محل رازهای پنهانی شده و ارکان از کارها محروم شدند و دست او در اوامر و نواهی گشاده شد و بزرگان اطراف به حمایت او توسل می‌نمودند. خاصه بزرگان خراسان و جمعی از سادات مشهد مقدس نزدیک او برفتند که در زعم او آن بود که از سلاله سادات کبارست.» با این حال، فاطمه طوسی فرجام خوشی پیدا نکرد. ورود به فعالیت‌های سیاسی، آن هم در دربار مغولان که عرصه برای کشتار رقبا خیلی ساده فراهم می‌شد، کاری خطرناک بود. در سال 625 خورشیدی، به دنبال مرگ تورکیناخاتون، تعدادی از مخالفان فاطمه طوسی در دربار مغول، با وارد کردن اتهامات مختلفی به او، زمینه زندانی شدن و قتل او را فراهم کردند.