وحید تفریحی/ خودرو را به زحمت در کوچه پس کوچه های اطراف میدان توحید پارک می کند، سگرمه هایش در هم رفته، باید یکی از پسرانش داخل ماشین بماند و مراقب بار و بندیل و وسایلی باشد که روی باربند گذاشته است! پسرک هم با همان لهجه آذری اش، غرولندی زیر لب می کند و انتخاب مشهد برای مقصد سفر نوروزی شان را زیرسوال می برد. پدر هرچه گشت و گشت نه پارکینگی پیدا کرد و نه حتی جای پارک مطمئنی! مسیر هم که برای برنامه های تحویل سال بسته است و غلغله جمعیت اجازه تردد خودرو به سمت حرم را نمی دهد. مادر پیرش هم که امکان پیاده رفتن به سمت حرم را ندارد و از خودروهای برقی و مسافربر عمومی هم برای انتقال زائران به حرم مطهر رضوی در این شلوغی خبری نیست و باید پیش پسرک منتظر بماند! البته دل که پر از عشق باشد، سختی هم آسان می شود و همین هم هست که زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در ایام شلوغ سال با وجود تمام سختی های رسیدن به بارگاه منور رضوی، باز هم با عشق پای در مسیر می گذارند و از سختی نالان نمی شوند، ولی این نباید نافی مسئولیت متولیان در تسهیل رفت و آمد زائران آقا علی بن موسی الرضا (ع) باشد. گره ترافیکی اطراف حرم مطهر رضوی به خصوص در ایام شلوغ سال، همیشه دغدغه برنامه ریزان و متولیان و مسئولان برای گره گشایی بوده و هست؛ طی بیش از یک دهه گذشته طرح های مختلفی برای کاهش بار ترافیکی هسته مرکزی اجرا شده است، اما هر کدام با وجود مزیت ها و معایبی که داشته اند، نتوانسته اند گره گشا باشند. حدود 11 سال پیش طرح زوج و فرد برای کاهش تردد و جلوگیری از ایجاد گره های ترافیکی در هسته مرکزی مشهد اعمال شد و هر سال دامنه آن بیشتر می شد به طوری که در خرداد سال 92 به 17 کیلومتر افزایش پیدا کرد و علاوه بر آن، محدودیت زمان تردد به جای ساعت 20، به 22 افزایش یافت اما این طرح نیز عملا نتوانست گره ترافیکی را در این منطقه باز کند. فروردین ماه سال 98 نیز زمزمه های پولی شدن تردد خودروها در هسته مرکزی مطرح شد که به دلیل اعتراض ها به ناپخته بودن طرح و نبود زیرساخت های اجرایی، منتفی شد. مدتی هم هست که  زمزمه هایی برای اجرای یکی از طرح های ترافیکی اطراف حرم که مدت ها درباره آن حرف و سخن بود، شنیده می شود؛ این که زیرگذر حرم مطهر رضوی بسته شود، برخی خیابان های منتهی به حرم رضوی پیاده راه و امکان عبور و مرور خودروهای شخصی گرفته شود و به طور کلی اطراف بارگاه منور رضوی از تردد خودروهای شخصی خالی شود. البته این که اجرای این طرح چه زمانی کلید می خورد و قطعی هست یا خیر و این که چه جزئیاتی برای آن در نظر گرفته شده است هنوز مشخص نیست و از سوی متولیان و مسئولان امر اطلاع رسانی نشده، اما در این گزارش به بهانه این زمزمه ها، به بررسی بایسته های جدی و ضروری اجرای هر طرح ترافیکی در اطراف حرم مطهر رضوی پرداختیم که در ادامه خواهید خواند.
 

شرایط تشرف به حرم رضوی پیش بینی پذیر باشد

مهم ترین و اصلی ترین مطالبه و البته بایسته ای که برای طراحی هر طرح ترافیکی در اطراف حرم مطهر رضوی باید مدنظر قرار گیرد، پیش بینی پذیر بودن مدت زمان، نوع رسیدن زائران و به طور کلی شرایط تشرف به حرم مطهر رضوی است. هر زائری که در مشهد قصد تشرف به بارگاه منور رضوی را دارد باید بتواند زمان حرکت از مبدأ (هتل، منزل و... در مشهد) را برنامه ریزی کند، باید بداند در ایام شلوغ  و  عادی چقدر زمان نیاز دارد که به حرم مطهر رضوی برسد، مسیریابی مناسب برای رسیدن به حرم قابل      پیش بینی برای هر زائر و مجاور باشد، نوع وسیله نقلیه را بتواند با توجه به شرایط ترافیکی اطراف حرم که برای همه مشخص باشد، انتخاب کند. ظرفیت پارکینگ های اطراف حرم مشخص باشد و امکان رزرو جای پارک را داشته باشد. چنین مطالبه ای باعث می شود که از سرگردانی و معطلی زائران برای رسیدن به حرم مطهر رضوی جلوگیری شود و افراد بتوانند برنامه پیش بینی شده و مشخصی برای تشرف به حرم داشته باشند.

حرم مقصد باشد و نه معبر

 مقصد 30 تا 40 درصد خودروهایی که به خیابان های اطراف حرم مطهر رضوی مثل خیابان آیت ا... شیرازی، امام رضا (ع) و...  می روند حرم مطهر نیست و تنها می خواهند از زیر گذر به عنوان معبر عبوری استفاده کنند. این واقعیت تلخی است که باید در برنامه ریزی ها به آن توجه شود. یکی از عوامل جدی افزایش تردد و ترافیک شدید در خیابان های منتهی به حرم و به خصوص زیرگذر حرم مطهر رضوی ، همین است که معابر منتهی به حرم و زیرگذر، در طراحی ها و معماری شهری به عنوان معبر در نظر گرفته شده و نه مقصد. طبیعتا در طراحی ها و برنامه ریزی های بعدی باید این رویه اشتباه اصلاح شود، اما اصلاح آن هم مقدمات و ضرورت های جدی می طلبد. زیرگذرهای حرم مطهر شبکه ارتباطی شمالی - جنوبی و شرقی - غربی مشهد است و نقش عبوری دارد. اگر بخواهیم این نقش را کم رنگ یا حذف کنیم باید ابتدا معابر عبوری جایگزین، مشخص و تبعات حذف این معابر و محدودیت برای تردد خودروهای شخصی بررسی شود. بد نیست کارشناسان و طراحان طرح مسدودسازی زیرگذر حرم مطهر به این سوال پاسخ دهند که چه تدبیری برای مشکلات ناشی از بستن یکی از اصلی ترین محورهای عبوری و شبکه ارتباطی شهر اندیشیده اند؟ واقعا جای سوال است که چرا در دهه های گذشته این قدر کاستی و کمبود در زمینه توسعه شبکه بزرگراهی در اطراف حرم داشتیم که حالا معابر اطراف حرم به دلیل عبوری بودن، پرترافیک شود و برای زائران دردسر ایجاد کند. از سوی دیگر باید بررسی شود آیا با زیرساخت های موجود می توان زیرگذرهای حرم رضوی را مسدود کرد یا باید معابر شارستان و حلقه پیرامونی حرم را تکمیل و بار ترافیکی را روی معابر جایگزین هدایت کرد و در صورت آزمون و خطا در این زمینه به سمت اجرای قطعی طرح رفت. به هر روی به نظر می رسد که در طراحی، معماری و برنامه ریزی شهری باید حرم را به عنوان مقصد در نظر گرفت و نه معبر، در این صورت است که بخش زیادی از تراکم خودروهای شخصی در خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی کم  می شود و از ترافیک آن کاسته خواهد شد.
 

الگوی ترافیکی واحد برای کل سال جوابگو نیست

  واضح و مشخص این که نباید یک الگوی واحد را در کل سال اجرایی کرد؛ نمی توان در روزهای شلوغ و پر مسافر، مبادی ورود به حرم را بست و پیاده راه ایجاد کرد و در ایام عادی که امکان تشرف با خودروی شخصی و پارک خودرو در نزدیک ترین پارکینگ به بارگاه رضوی فراهم هست، باز هم همین الگو را اجرا کرد! بنابراین در طرحی که برای بستن زیرگذر حرم مطرح است، هرچند جزئیات آن هنوز از سوی متولیان رسانه ای نشده ولی به اذعان کارشناسان منتقد این طرح، نمی توان الگوی اجرایی این طرح را به کل سال تعمیم داد. چرا وقتی در ایام عادی امکان تردد زائران با خودروی شخصی و با فراغ بال و سهولت بیشتر فراهم است، این امکان از آن ها سلب شود؟ در طراحی و برنامه ریزی طرح های ترافیکی برای اطراف حرم مطهر رضوی باید برای روزهای شلوغ   حضور زائران در حرم، یک الگوی مشخص داشت و برای روزهای   عادی الگویی دیگر. از سوی دیگر جای این سوال جدی مطرح است که برنامه ریزان و طراحان طرح های ترافیکی و همچنین مدیران شهری در معماری و ساخت و سازهای اطراف حرم به چه میزان به موضوع پدافند غیرعامل توجه کرده اند؟
 

مقدمات هر طرح ترافیکی، قبل از اجرا مهیا شود

 اجرای هر طرح ترافیکی در اطراف حرم مطهر رضوی نیازمند برخی مقدمات و ایجاد برخی زیرساخت هاست که باید حتما در صورت برنامه ریزی برای هر طرحی، فراهم کردن این مقدمات ، قبل از اجرای طرح در دستور کار قرار گیرد و تا قبل از نهایی شدن و اجرای کامل این مقدمات، طرح ترافیکی کلید نخورد. به طور مثال در اجرای طرح بستن زیرگذر حرم مطهر رضوی برخی مقدمات واجب و ضروری است:
الف) احداث پارکینگ در محل اجرای ممنوعیت تردد خودروهای شخصی
در صورتی   که در طرح پیش بینی شده متولیان برای اطراف حرم مطهر رضوی، بستن خیابان ها  و معابری که به حرم مطهر رضوی ختم می شود در مقاطعی از سال پیش بینی شده، طبعا باید   برای تعبیه جای پارک کافی و مناسب برای افرادی که با خودروهای شخصی به حرم مطهر رضوی مشرف می شوند، فکری اساسی شود. طبیعتا احداث پارکینگ نباید با خیابان هایی که تردد خودروی شخصی در آن ممنوع شده، فاصله زیادی داشته باشد، به طور مثال نمی توان ظرفیت پارکینگ مجد را به حساب پارکینگ هایی گذاشت که در صورت اجرای مسدودسازی تردد خودروهای شخصی، مردم بتوانند خودروی خود را در آن پارک و ادامه مسیر را به طریق دیگری طی کنند. ضمن این که از محل این پارکینگ ها نیز باید امکانات حمل و نقل مردم به مقصد حرم دیده شود. علاوه بر این، فارغ از هر تصمیمی که برای بستن مسیرهای منتهی به حرم گرفته می شود، به هرحال برای ایام عادی نیز علاوه بر پارکینگ هایی که در اطراف حرم احداث می شود، باید پارکینگ هایی هم در نزدیک ترین مکان به حرم مطهر رضوی تعبیه و احداث شود تا پاسخگوی افرادی باشد که با خودروی شخصی و در ایام عادی به حرم رضوی مشرف می شوند. به خصوص خانواده هایی که با افراد سالمند، کودکان یا معلولان به حرم رضوی مشرف می شوند و نیاز دارند که در نزدیک ترین مکان به حرم مطهر رضوی خودروی خود را پارک کنند.
ب) تعبیه مدهای حمل و نقلی متنوع از محل های مسدود شده
یکی دیگر از مقدماتی که قبل از اجرای طرح های احتمالی ممنوعیت تردد خودروهای شخصی در معابر منتهی به حرم یا بستن زیرگذر حرم باید مدنظر قرار گیرد، توجه به تعبیه مدهای حمل و نقلی متنوع از مبادی مسدود شده است. این مدهای حمل و نقلی نه تنها باید متنوع و شامل تاکسی، اتوبوس، بی آرتی، خودروی برقی و... باشد بلکه باید ظرفیت آن طوری طراحی شود که زحمت و دردسر مضاعفی برای زائران حضرت رضا (ع) ایجاد نکند و مردم بدون دردسر بتوانند با پارک خودرو در پارکینگ ها، خود را به حرم مطهر برسانند.
ج) افزایش نظارت ها و جلوگیری از افزایش هزینه های مردم
در اجرای طرح های ترافیکی باید نظارت های کافی نیز بر دقیق اجرا شدن جزئیات آن وجود داشته باشد تا مانع از متضرر شدن زائران و مجاوران شود. به طور مثال، همین امروز اگر در خیابان امام رضا (ع) یا شیرازی سوار تاکسی شوید و بخواهید خودتان را به حرم برسانید ، با انواع و اقسام کرایه ها مواجه می شوید و هر فردی به دلخواه رقمی را به عنوان کرایه از زائر یا مجاور دریافت می کند. البته برای رفع مشکلات این چنینی طرح های نظارتی و بازرسی های متنوع هم شکل گرفته اما مشکل را حل نکرده است. استفاده از تاکسیمتر یا ارائه رسید در ازای خدمات هم به طور جدی اجرایی نمی شود. به همین دلیل باید فکری جدی برای افزایش نظارت ها بر حوزه حمل و نقل شود تا جلوی تضییع حقوق زائران گرفته شود و بر هزینه های تمام شده زائران و مجاوران برای رسیدن به حرم افزوده نشود.
 

مسیر ناممکن بستن زیرگذر حرم

  ذکر این نکته بسیار ضروری است که تسهیل رفت و آمد زائران و مجاوران به حرم مطهر رضوی باید اصل اساسی باشد یا به نوعی این طور می توان گفت که برای شیوه تشرف به حرم مطهر رضوی، «اصل» باید «اختیار مردم» باشد و طرح ها و برنامه ها به نوعی اجرایی شود که مسیر رسیدن مردم به حرم را سخت و دشوار نکند ، بلکه سهولت دسترسی افزایش و زمان رسیدن مردم کاهش یابد. ضمن این که با توجه به فراهم نبودن الزاماتی که در این گزارش به آن پرداخته شد، طبیعتا اجرایی کردن طرح بستن زیرگذر حرم مطهر رضوی فعلا امکان پذیر نیست و باید برای  همه جوانب آن فکر و کارشناسی دقیق انجام و الزامات و بایسته های مورد اشاره، اجرایی و عملی شود. در این زمینه، آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد مردمی خود نیز مطالبه گر تسهیل زیارت و دسترسی مردم به حرم مطهر رضوی است و دیگر دستگاه های اجرایی هم باید پای کار بیایند، چرا که حل این مشکل یک عزم فرا دستگاهی می طلبد.

اداره کل حفاظت محیط زیست استان توضیحاتی درباره گزارش «کشت مرگ، بیخ گوش مشهد!» که یک شنبه 21 اسفندماه در همین صفحه منتشر شد، به تحریریه روزنامه خراسان ارسال کرده است که در ادامه می آید: «مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، ضمن تقدیر از پیگیری های روزنامه مردمی و فعال خراسان در خصوص وضعیت آلودگی کشف رود، بیان کرد: طبق بند 4 تصویب نامه هیئت وزیران به شماره 120197/ت 37969ه مورخ 28/07/1386 (استانداری های سراسر کشور با همکاری وزارتخانه های نیرو، جهاد کشاورزی و بهداشت، درمان و آموزش از آبیاری مزارع با فاضلاب تصفیه نشده جلوگیری به عمل آورند.) همچنین طبق بند 3 صورت جلسه هیئت وزیران به شماره 96170/36083 تاریخ 13/08/1385، وزارت جهاد کشاورزی با همکاری وزارت نیرو اقدامات لازم برای رفع مشکل آبیاری مزارع سبزی کاری با فاضلاب خام را در اسرع وقت با اولویت در استان های تهران، لرستان و خراسان به اجرا در آورد و موضوع توسط کارگروهی مرکب از وزرای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، نیرو و دادگستری مورد کارشناسی قرار گیرد و راهکارهای کوتاه مدت و میان مدت و دراز مدت تهیه و در شورای یاد شده مطرح شود.  مهدی
 اله پور در خصوص مشکلات حوزه آلودگی رودخانه حفاظت شده کشف رود مشهد اظهارکرد: با وجود نظارت ها، اخطاریه های متعدد و پیگیری های قضایی، اقدام اساسی در حل معضلات این رودخانه حفاظت شده توسط عاملان ایجاد آلودگی انجام نشده است. وی همچنین گزارش وضعیت منابع آلاینده، میزان آلودگی، اقدامات صورت گرفته در راستای کاهش آلودگی، معرفی واحدهای آلاینده و حقابه رودخانه کشف رود، را بیان کرد که به این شرح است:
سپتاژ
با پیگیری های این اداره کل و متعاقباً سفر جناب آقای دکتر سلاجقه، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران حسب دستور وی و پیگیری و تصویب از صندوق ملی محیط زیست کشور، مبلغ 53 میلیارد تومان توسط صندوق ملی محیط زیست برای تکمیل تصفیه خانه سپتاژ از طریق بانک عامل، در اختیار شهرداری مشهد قرار گرفت. عدم کفایت اقدامات شرکت آبفا به عنوان متولی احداث تصفیه خانه های جدید و توسعه تصفیه خانه های موجود به عدم تناسب میان فاضلاب تولیدی در کلان شهر مشهد و زیرساخت های موجود برای تصفیه فاضلاب مشهد منجر شده است، همچنین عدم دسترسی برخی از شهروندان به سیستم اگوی شهری، تخلیه و انتقال بخشی از این فاضلاب های شهری توسط تانکرهای حمل فاضلاب (سپتاژ) به محیط پیرامونی شهر یا در مسیر رودخانه
کشف رود را به دنبال داشته است. هرچند احداث تصفیه خانه سپتاژ توسط شهرداری مشهد در دستور کار قرار گرفته و حدود 50 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است، اما از برنامه مقرر   (بهره برداری درمهرماه 1400) بسیار عقب تر بوده و این امر سبب تشدید آلودگی ها می شود.
فاضلاب های ورودی به رودخانه کشف رود
و آلایندگی آن
فاضلاب های ورودی به رودخانه کشف رود عبارتند از : تصفیه خانه های فاضلاب شهری- فاضلاب های خاکستری- رواناب های شهری- فاضلاب های تانکری و سپتاژ- تصفیه خانه شهرک صنعتی طوس- تصفیه خانه شهرک صنعتی چرمشهر.
تصفیه خانه های فاضلاب شهری
تصفیه خانه های فاضلاب شهری شامل: تصفیه خانه های اولنگ اسدی- پرکندآباد 1 - پرکندآباد 2- تصفیه خانه خین عرب – تصفیه خانه التیمور و تصفیه خانه آستان قدس رضوی.
عدم تناسب بین شبکه جمع آوری و انتقال فاضلاب با ظرفیت تصفیه خانه های شهری در مشهد
عدم تناسب بین شبکه جمع آوری و انتقال فاضلاب با ظرفیت تصفیه خانه های شهری در شهر مشهد به نحوی است  که تقریباً اکثر نقاط شهر مشهد از شبکه جمع آوری و انتقال فاضلاب برخوردار بوده اما متناسب با آن ، حجم و تعداد تصفیه خانه های شهری افزایش پیدا نکرده است. از این رو به دلیل حجم بالای فاضلاب ورودی به تصفیه خانه ها، قدیمی بودن برخی از تصفیه خانه های موجود، کیفیت پساب خروجی تصفیه خانه های فاضلاب شهری ( مانند پرکند آباد 1 و 2 و اولنگ اسدی) از کیفیت استاندارد برخوردار نبوده و مضافاً بخشی از فاضلاب بالاتر از ظرفیت مازاد تصفیه خانه ها، به صورت مستقیم و بدون انجام فرایند تصفیه   در رودخانه کشف رود تخلیه می شود. برای حل این مشکل که مهم ترین معضل زیست محیطی کشف رود است، شرکت آب و فاضلاب مشهد می بایست اقدام به ساخت و توسعه تصفیه خانه های جدید کند و تا زمانی که به اندازه کافی تصفیه خانه های با کیفیت نداشته باشیم، مشکل برطرف نمی شود. در این راستا هم اکنون تصفیه خانه جدید محلی اولنگ توسط شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی تکمیل شده و به زودی در مدار بهره برداری قرار می گیرد، همچنین با توجه به در دست احداث بودن تصفیه خانه بزرگ فاضلاب طبرسی و ارتقای پرکند آباد 2 امید است طی 3 سال آینده مازاد فاضلاب برای تخلیه به کشف رود وجود نداشته باشد.
شایان ذکر است ،این اداره کل در راستای وظیفه نظارتی و حاکمیتی خویش به طور مرتب از خروجی تصفیه خانه های فاضلاب شهری پایش و در صورت عدم رعایت استانداردهای زیست محیطی اخطاریه زیست محیطی برای ارگان متولی صادر می کند.
اجرای برنامه پایش از واحدهای صنعتی- خدماتی و تصفیه خانه های حوزه رودخانه کشف رود
از ابتدای امسال تاکنون حدود 250 نوبت پایش زیست محیطی رودخانه کشف رود و مراکز عمده ایجاد آلایندگی رودخانه مشتمل بر تصفیه خانه های فاضلاب شهری، شهرک صنعتی چرمشهر، واحدهای صنعتی و خدماتی از جمله قالی شویی، ملحفه شویی، بازیافت ضایعات و پرک و کارواش ها صورت گرفته است و بیش از 92 مورد اخطاریه زیست محیطی نیز برای واحدهای صنعتی/ خدماتی آلاینده صادر شده و طرح شکایت از مراکز آلاینده مزبور در مراجع قضایی در حال پیگیری است».