روایتی از ماجرای ایجاد اولین مراکز درمانی برای بیماران روانی
تعداد بازدید : 113
ساخت بیمارستان روانی از محل عوارض قند و چای
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
مجانین و دیوانگان در نظام درمانی ایران جایگاه خاص خودشان را داشته اند. می گویند در روزگاران قدیم، برخورد مردم با این بخت برگشتگان خوب نبوده و اگر در خانواده ای فردی به جنون یا بیماری های روانی دچار می شده، یا او را از خانه طرد یا در زیرزمینهای تاریک و نمناک و ویرانه ها نگهداری می کردند. اما بعدها در نظام درمانی کشورمان مراکزی برای نگهداری این افراد شکل می گیرد که با عناوین «بیمارستان»، «دیوانه ستان»، «مارستان»، «دارالمجانین» و «تیمارستان» شناخته می شدند. اسناد و شواهد تاریخی بیانگر برخورداری حداقلی این مراکز از امکانات در مقایسه با سایر موسسات درمانی است. در دوره معاصر، وقوع اتفاقات تلخ و ناگوار گوناگون در گوشه و کنار شهرها توسط بیماران روانی، منجر به تاسیس اولین بیمارستان روان پزشکی با نام «دارالمجانین» در باغ اکبرآباد تهران واقع در خیابان سینا می شود. بدین ترتیب بیماران پس از جمع آوری از سطح شهر، در اتاقک های بسیار کوچک و در وضعیتی نامساعد نگهداری می شدند. به دنبال تاسیس دانشکده پزشکی و ایجاد کرسی بیماری های روانی در سال 1319 در دانشگاه تهران، کار آموزش دانشجویان نیز در این موسسه شروع شد. بعدها مراکزی از این دست در شهرهای مختلف توسعه پیدا کردند و خدمات روان درمانی تخصصیتر ارائه می شد و نگهداری از بیماران این حوزه نیز در مراکز مجهزتر انجام می گرفت. اما در شهر مشهد ماجرای اختصاص مکانی تحت عنوان دارالمجانین، تیمارستان یا محل نگهداری دیوانگان حکایت شنیدنی دارد که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت.
ورود بلدیه به پرونده مجانین
قدیمیترین مکانی که در شهر مشهد مجنونین در آن نگهداری می شدند در دارالشفای حضرتی و در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است، تا این که در تاریخ 24 رمضان 1338 طی نامه ای به اداره بلدیه موضوع تحویل دارالمجانین را مطرح کرده اند. طبق این سند، چون تا آن زمان در مشهد اداره رسمی بلدیه تشکیل نشده بود؛ اداره دارالشفاء، جمعآوری مجانین و ابناء مجانین را به عهده گرفته بود. اما بعدها که اداره بلدیه رسمیت یافت حسب وظیفه دارالمجانین و اطفال رضیع را از دارالشفاء تحویل گرفت[1]. بنابراین پس از مدتی با کمک میرزا خلیل اصغر اف کوزه کنانی از تجار مشهد در اراضی الندشت مکانی برای مجنونین ساخته شد. نخستین مکاتبات در خصوص تأسیس دارالمجانین جدید در شهر مشهد مربوط به سال 1305ش. است که میرزاخلیل اصغراف از تولیت آستان قدس درخواست نمود تا در اراضی الندشت مکانی مناسب دیوانگان اختصاص داده شود. در این نامه نوشته شده است: «چون محل مستقلی جهت مجانین در ارض اقدس موجود نیست و جای کنونی آن ها با وضعیت صحی بی تناسب است؛ لذا این جانب درصدد برآمده محض ا... مخارج ساختمان یک باب دارالمجانین برای دیوانگان شهر را متکفل شود. استدعا می نماید از اراضی الندشت جایی که دکتر برای بنای مذکور مناسب و مساعد بداند، قریب دو هزار ذرع تخصیص داده و مقرر فرمایید به اسم دارالمجانین قباله شود که در آتیه اشکالاتی تولید نگردد. مقتضی باشد به دکتر بلدیه و صحه شرق نیز امر فرمایید که زودتر محل مناسبی معین نمایند تا شروع به بنایی شود.[2] »
خاطرات دکتر حجازی از تاسیس دارالمجانین در مشهد
اما دکتر حجازی از پزشکان قدیمی مشهد و از موسسان دارالمجانین طی گزارشی سوابق این مرکز را چنین بیان کرده است: در گذشته عده ای مجنون در دارالشفاء برای معالجات جسمی نگاهداری می شد و چون وسایل معالجه آن ها فراهم نبود، موجبات ناراحتی سایر بیماران را فراهم می کردند. شخصا درصدد برآمدم که محل مستقلی برای مجانین آماده کرده و آن ها را از دارالشفاء جدا کنم. چون اهالی از اجاره منازل خود اکراه داشتند و به ناچار یک قطعه زمین در میدان سوم اسفند و پشت عمارات کوزه کنانی که بلامعارض بود برای مجانین اختصاص یافت و چهار اتاق خشت گلی ساخته شد و 5 نفر مجنون به آن جا منتقل شد و 2 نفر از پرستاران دارالشفاء برای رساندن غذا و پرستاری آن ها گمارده شدند و شخصی نیز برای سرکشی تعیین گردید. این وضع ادامه یافت تا شهرداری شکل گرفت و تیمارستان مزبور به شهرداری تحویل داده شد. چون در انجمن شهرداری نیز سمت نمایندگی داشتم به وضع مجنونین رسیدگی می کردم. در خلال این احوال، کوزه کنانی محل فعلی استانداری را از آستان قدس اجاره کرد و چون بودن مجانین در مجاورت و همسایگی وی موجب سلب آسایش و راحتی او می شد، در نتیجه موافقت کرد تا محل دیگری تهیه و تیمارستان به آن منتقل شود. بالاخره محل تیمارستان که چند اتاق خرابه بود، تهیه گردید و مبلغ 750تومان بهای آن را کوزه کنانی پرداخت و پس از انجام تعمیرات جزئی، مجانین منتقل شدند. این محل کمتر از 1000متر و فاقد وسایل لازم و چند اتاق بود و چون ساختمان برخلاف اصول علمی و شایسته مجانین نبود، بنابراین به آن سروسامانی داده شد و چند سال مجانین در آن جا نگهداری می شدند. در اواخر پهلوی اول حدود 50 نفر مجنون در تیمارستان نگهداری می شدند و ساختمان دارالمجانین دو قسمت بود که اختصاص به مردان و زنان داشت و گنجایشی حدود 80 نفر داشت.
کوچه دیوانه خانه
مرحوم دکتر جهانگیر فرخ[3] نیز در خاطراتش به سوابق دارالمجانین اشاره نموده و گفته است:« برای اولین بار در میدان ده دی مکانی متعلق به کوزه کنانی از تجار مشهد مختص دیوانگان بود. وی این مکان را در اختیار شهرداری گذاشت. سال ها بیماران روانی در این مکان بدون داشتن پزشک یا پرستار زندگی می کردند، آن ها بیشتر در غل و زنجیر بودند. پس از آن در آخر خیابان خاکی، در کوچه دیوانه خانه مکانی اختصاص به بیماران روانی داده شد که آن جا بیماران سرپرست داشتند و پزشکان نیز به آنان توجه می کردند .[4] حتی اداره کل صحیّه مملکتی در سال 1306ش. از نایب التولیه آستان قدس درخواست پرداخت هزینههای دارالمجانین را میکند که به خاطر تصویب شدن بودجه امکان پذیر نبوده است[5]. دارالمجانین علاوه بر خدمترسانی به بیماران مشهدی، مکانی برای پذیرش زوّار مبتلا به اختلال حواس هم بوده است[6].
ایجاد تیمارستان از محل عوارض قند و چای و پنبه
پس از گذشت چند دهه با تلاش یکی از پزشکان خیر شهر مشهد به نام دکتر موسی حجازی و اقدام شهرداری از محل عوارض قند و چای و پنبه، مکانی در خیابان خواجه ربیع با عنوان «تیمارستان حجازی» ساخته شد. دکتر موسی حجازی در سال 1256 در تهران متولد شد و سال ها به عنوان طبیب در مشهد خدمت نمود. وی رئیس دارالشفای رازی مشهد و اولین پزشک قانونی مشهد بود. مهم ترین اقدام دکتر حجازی تاسیس تیمارستان حجازی بود. وی در سال 1332ش. براثر سکته مغزی فوت نمود و در بیمارستان دکتر شریعتی مشهد دفن گردید. ساخت بیمارستان حجازی از سال 1328در زمینی به مساحت 10000مترمربع و زیر بنای 5000متر مربع شروع شد و در سال 1331 به بهره برداری رسید.[7] ساختمان اولیه بیمارستان از یک راهرو تشکیل شده بود که دو طرفش اتاقهایی بود برای استراحت بیماران. در ابتدا این بیمارستان به گنجایش یک صد نفر ساخته شد، ولی پس از چند سال حدود چهارصد نفر در آن جا نگهداری می شدند. دکتر تابنده و دکتر هاشمی در امر ریاست و سرپرستی تیمارستان فعالیت داشتند. سال 1334 پس از این که دکتر جهانگیر فرخ دوران تخصصی روان پزشکی را در آمریکا طی نمود، به مشهد آمد و به درخواست اقبال التولیه شهردار مشهد ماموریت داشت تا در بیمارستان حجازی به مداوای بیماران بپردازد. مهم ترین مشکل بیمارستان نداشتن بودجه کافی و امکانات رفاهی و پزشکی بود، در سال1338 با تشکیل انجمن حمایت از بیماران روانی توسط افراد خیر تا حدی وضع بیمارستان بهبود یافت. بیمارستان تا سال 1339 تحت نظر شهرداری مشهد اداره می شد و پس از آن به بهداری تحویل داده شد. این بیمارستان بعد از گذشت سال ها و گسترش علم روان پزشکی مجهز شد و همچنین با تشکیل بخش های روانی در سایر بیمارستان ها، از جمله بیمارستان مادر (در کوهسنگی) و آسایشگاه ابن سینا به صورت علمی به این بیماران توجه شد و خدمات تخصصی برای درمان آن ها توسعه یافت.
منابع
[1] مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره 34 و35/63073
[2] همان، سند شماره، 4/64113
[3] مصاحبه با دکتر جهانگیر فرخ 20/4/1385
[4] سند شماره، 4/64113
[5]. همان، سند شماره 64578
[6]. همان، سند شماره ۶۷۵۵۴
[7] روزنامه سیاه و سفید، چهارشنبه 15 بهمن 1331