تاریخ جلوه های باشکوه زیادی دارد که برای نسل های بعد و بعدتر، فرصتی مغتنم فراهم می کند تا از آن چه بر سر گذشتگانش رفته، مطلع شوند و بدانند که در مسیر ممتد خود، تاریخ بر شانه های چه کسانی ایستاده است و هویتش با کدام مردمان پیوند خورده است.
این جلوه های زیبا را گاهی می شود در نقش و نگار یک ظرف تاریخی و زمانی هم در خشت و آجرهای بنایی قدیمی دید و دریافت.
به اعتبار این فرصت، «راه بلد» شما را به دیدن پاره ای از تاریخ دعوت می کند که از سر برآوردنش از زیر خاک ، حدود 70 سال می گذرد و پیشتر در زیر تلی از فراموشی حبس بود.
کوشک و باغ سلامه در شهرستان خواف که از میراث های سلجوقیان است، میراث تاریخی مدنظر ماست:
چی داره؟
قصر تاریخی بلقیس یا کوشک سلامی، بنایی زیباست که حیات سیاسی منطقه خواف را از گذشته های دور به نسل حاضر رسانده است. شاید برایتان جالب باشد که این عمارت تا سال 1326 هجری شمسی، زیر تلی از خاک پنهان بوده و کسی از آن خبر نداشته است و به طور اتفاقی به وسیله تعدادی دامدار پیدا می شود.
ماجرای کشف آن هم از این قرار است؛ تا سال 1326 شمسی این بنا به صورت تلی از خاک بوده که ویرانی های عمارتی کهن را در دل خود پنهان داشته است. در آن ایام ساکنان منطقه ، بخشی از این تل را به عنوان کود کشاورزی و شوره به مزارع اطراف حمل می کردند و حتی به خاطر حفره های وسیع و ژرفی که در دل تپه ایجاد شده بود کشاورزان احشام خود را به درون این حفره ها می راندند. یک بار گروهی در تعقیب احشام خود به راهروها و خلل بنا راه یافتند و به این بنای تاریخی رسیدند.
بعد از مرمت های فراوانی که روی آن انجام شده، حالا این بنا به یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی منطقه تبدیل شده است. بنایی که باغی سرسبز به همراه بند سلامه، آن را احاطه کرده اند.
این قصر یا کوشک تاریخی در 25 کیلومتری شمال شهر خواف و 90 کیلومتری تربت حیدریه واقع شده است. اما لازم است بدانید که شهر سلامی هم برای خودش قدمت قابل توجهی دارد و از قدیمی ترین آبادیهای معروف در ناحیه خواف به شمار می آید که تاریخ و آوازه اش در قرون اولیه اسلامی طنین بلندی داشته است.
قصهاش چیه؟
ساختمان کوشک در اصل از روی انگاره های بازمانده، سه طبقه داشته که فقط طبقه همکف و اول آن تا حدی قابل تعمیر بوده و طبقه دوم کاملا دوباره ساخته شده است. پس از بازسازی کوشک از همان سال 1330هجری شمسی به بعد خاک برداری اطراف قصر شروع و کار توسعه و تسطیح پیگیری شد تا باغی وسیع و سرسبز عمارت را در بر گرفت.
درباره تاریخ احداث بنا اطلاعات چندانی در دست نیست اما از قراین چنین بر می آید که این کوشک تا زمان سلجوقی پابرجابوده است. البته دلایل این احتمال متعدد است. از جمله این که چون عمارت کوشک در زمان تالیف «نزهت القلوب» موجود بوده و حمدا... مستوفی به آن اشاره کرده است که «ملک زوزن در آن جا عمارت نیکو بساخت» ؛ بنابراین وجود قصر تا آن زمان مسلم است. از طرفی چون در گیرودار حملات مغول و تاخت و تاز ایلخانیان و تیموریان آسودگی خاطری برای برآوردن این بنای عظیم نبوده، طبعا ایجاد کوشک باید به زمان های پیش از حمله مغول مربوط شود.
دیگر آن که وقتی «رکن الدین محمود سیستانی» در سال 695 هجری قمری حصارهای سلامه را گشود، یک سال و نیم تمام در این قلعه اقامت گزید و این نشان می دهد که در آن دوران، مکان مذکور جایگاهی در خور اقامت طولانی امیری صاحب نام داشته است.
نقل قول های دیگری هم وجود دارد که بنا را منتسب به «امیر ارغش زاوه ای» ملک مستقل خواف و زوزن متوفی 563 هجری قمری و نیز امیر علیشیر نوائی (906 ه.ق) می داند و برخی احداث این ساختمان را مربوط به حدود 900 سال قبل می دانند و معتقدند که در هنگام حمله مغول به ایران این ساختمان ویران شده و به زیر خاک رفته است.
البته برای هیچ کدام از این ها گواهی در دست نیست اما طبق نظر برخی پژوهشگران شالوده اصلی بنا به قبل از اسلام می رسد.
دیگه چی باید بدونیم؟
این عمارت به صورت مربعی است، با ابعاد30 در 35 متر و اندازه پی های آن 5.1 متر است. ارتفاع تقریبی 12متر از کف باغ تا سقف طبقه دوم، متجاوز بر 60 پله با شیبی ملایم از پاگردی به پاگرد دیگر اوج گرفته است.
عرض راهروها سه متر و طول هر کدام 13متر است و در هر راهرو دو اتاق بسیار بزرگ وجود دارد که از پنجره هایی مورب نور می گیرند. پنجره ها طوری در عمق دیوار های ضخیم تعبیه شده اند که نه آفتاب و نه نگاه را به درون آن راهی نیست و این تدبیر ضمن این که هوای داخل را از هجوم مستقیم سرما و گرما ایمن نگاه می دارد، حافظ ساکنان اتاق از تیراندازی احتمالی نیز بوده است.
تغییراتی که در طول بازسازی بنا اتفاق افتاده، در نمای خارجی است و داخل ساختمان دست نخورده مانده است. در فضای داخلی در انتهای هر راهرو ایوانی است رو به یکی از جهات قصر و ساختمان بدین گونه بر جهات اربعه اشراف دارد. پوشش آجری قصر مربوط به بازسازی بدنه اصلی است که مرحوم قریشی انجام داده است.
همچنین روایت است؛ بر اطراف کوشک خندقی حفر کرده بودند که به فاصله 20 متر از بنا دایره وار عمارت را در بر می گرفته و خود دلیلی است بر استفاده سوق الجیشی از بنا که با دیوارهای عظیم و ستبر خویش به مثابه دژی تسخیر ناپذیر بوده است. این بنا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و دارای مالک خصوصی است.
البته در شهرستان خواف شمار زیاد دیگری از آثار تاریخی وجود دارند که اگر به این شهرستان سفر کردید، حتما به آن ها نیز سری بزنید.
منبع: ایرنا- ایران پلنر