مروری بر تاریخچه تاسیس اولین آموزشگاههای پرستاری در مشهد
تعداد بازدید : 43
از بیماردار تا پرستار
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
پرستاری از آن حرفههایی است که سابقهاش به قواره طول تاریخ است اما در گذر زمان، این شغل مهم، جایگاهی حرفهای پیدا میکند و به تناسب آن، نیروهایی توانمند برای آن تربیت میشوند. در ایران از سالها قبل آموزش مهارتهای مورد نیاز این حرفه کلید خورده است تا زنان و مردانی که به نیت کم کردن درد بیمار، بر بالینش حاضر میشوند، از بابت تجربه و دانش چیزی کم نداشته باشند. در این مقاله نیم نگاهی داشتیم به سوابق این حرفه و آموزشهای مرتبط با آن در شهرمان:
حقوق 40ریالی پرستارها
سابقه خدمت پرستارها بر بالین بیماران در شهر ما، طولانی است. اسناد تاریخی حکایت از آن دارند که بیمارداران یا پرستاران زن از دوره صفویه در دارالشفای حرم مطهر مشغول به خدمت بودهاند و بانوان بیمار به وسیله بیمارداران زن مراقبت و پرستاری میشدهاند.[1] اما سابقه تاسیس مراکز آموزش پرستاری در مشهد به دوره پهلوی اول بر میگردد. وظیفه پرستاران در آن دوران، اموری همچون پانسمان، تزریق، شست وشوی زخم ها، آماده کردن بیمار برای عمل جراحی و... بوده و متوسط حقوقی که یک پرستار در سال 1310ش. دریافت میکرده؛ حدود 40 ریال ثبت شده است.[2]
اما برنامهها برای آموزش پرستاری با تأسیس بیمارستان شاهرضا(امام رضا(ع) فعلی) عملی میشود. پروفسور «هامرشلاک» مدیر این بیمارستان، در اطلاعیهای خبر از تأسیس کلاس پرستاری میدهد و اعلام میکند که به دلیل نیاز به پرستاران متخصص در کادر بیمارستان، از اول فروردین 1314 کلاسی مخصوص آموزش فن پرستاری، به صورت جداگانه ـ مردان و زنان ـ در بیمارستان (برای واجدان شرایط) برگزار خواهد شد. البته انتخاب داوطلبها بی قید و شرط نبود. این موارد، از جمله شروط اعلامی برای ورود به این دوره بودند: «دارا بودن تصدیق سیکل متوسطه، اتمام دوره تحصیلات شش ماه (دوره دارای حقوق نخواهد بود و فقط ناهار و مکان و لباس خواهد داشت)، ساعت خدمت از 8 صبح تا 6 عصر است. افراد پس از اتمام دوره و موفقیت در امتحان کارآموزان با حقوق ثابت به استخدام بیمارستان در میآیند. ثبت نام از اول اسفند 1313 خواهد بود.»[3]
در زمان استانداری پاکروان، طرح ایجاد آموزشگاه پرستاری و تربیت عدهای پرستار مورد توجه قرار گرفت و به همین بهانه، مهرماه 1315 آموزشگاه پرستاری در مشهد با مساعدت بیمارستان شاهرضا افتتاح شد.[4] روزنامه «آفتاب شرق» خبر مربوط به کلاس پرستاری را اینچنین منعکس کرد:« وسایل افتتاح این دوره از هر جهت مهیا و تسهیلاتی نیز برای ورود داوطلبان فراهم شده و کلیه دانشآموزان این کلاس ناهار را در همان محل صرف خواهند کرد بهعلاوه در صورت ابراز لیاقت پس از سه ماه به آنها حقوق داده خواهد شد».[5]
از آموزش ادویه شناسی تا معرفی امراض جلدی
محل آموزشگاه تا سال 1316ش. در بیمارستان شاهرضا (امام رضا(ع) فعلی) بود اما از آبان 1316 به دبیرستان ایراندخت منتقل شد. تعداد شاگردان این مدرسه در پایه اول، 14 نفر و در پایه دوم، 8 نفر گزارش شدند و از شمسیخانم برومند نیز بهعنوان معاون آموزشگاه یاد شده است.[6] دکتر علی اصغر حکمت وزیر معارف و اوقاف آن دوران در 11 فروردین 1316 در نامهای از فتح ا... پاکروان استاندار و نایب التولیه آستان قدس رضوی تقاضا میکند تا به این آموزشگاه توجه ویژه شود؛ زیرا وجود چنین آموزشگاههایی موجب ترقی و پیشرفت محیط بیمارستانهاست.[7] در سال دوم فعالیت آموزشگاه، دانشآموزان در بیمارستان موسوم به آمریکایی مشهد به کارهای عملی مشغول میشوند که موجب عکس العمل مسئولان میشود؛ زیرا تبلیغهایی که این ساختار درمانی داشت، دغدغههایی را برای متولیان امر و والدین آنها شکل داد.[8]
جالب است بدانید، طبق اساسنامه تأسیس این آموزشگاهها، برای تربیت پرستاران متخصص در نقاط مختلف کشور، مراکزی فعال بودند که طول تحصیل در آن ها، دوسال بود و کسانی در این مدارس پذیرفته میشدند که دارای گواهینامه سال سوم متوسطه و حداقل سن 16 سال و حداکثر 25 سال باشند. از دیگر شرایط ورود به آموزشگاه پرستاری زنان، مجرد بودن، سلامت و نداشتن فساد اخلاقی قید شده است.[9]
مهمترین دروسی که در سال اول در مدارس پرستاری تدریس میشد عبارت بودند از: میکروب شناسی، آداب پرستاری، حفظ الصحه شخصی، طرز عمل پرستاری، زبان خارجه، قسمت عملی، تشریح و معرفة الاعضا، تاریخ پرستاری، ادویه شناسی، پرهیز و رژیم، امراض جراحی، چشم، گوش، حلق و بینی و در سال دوم هم آموزشها بیشتر جنبه عملی پیدا میکردند و دروسی همچون امراض مسریه، امراض نسوان، شکسته بندی، قابلگی، امراض جلدی، معالجات مخصوص برق و. .. را فرا میگرفتند. پس از پایان دوره تحصیل هر پرستار میتوانست در خانهها، مریضخانهها و قسمتهای جراحی، اطفال یا تیمارستانها مشغول به خدمت شود.[10]
روایتی از پرستاران آمریکایی در مشهد
در ۲۶ شهریور ۱۳۱۵ وزارت فرهنگ وقت تصمیم میگیرد که سه مدرسه پرستاری تهران، مشهد و تبریز را با مدیریت پرستاران آمریکایی تاسیس کند، این نیت در شهرمان، در سال 1316ش. محقق میشود و خانم «دگنر» از پرستاران متخصص آمریکایی، با دعوت وزارت بهداری به مشهد میآید. او این مدرسه را به مدت سه سال اداره میکند. خانم «مخدره آموزگار» از اولین محصلان رشته پرستاری مشهد و مادر پرستاری نوین خراسان در توصیف خانم دگنر نوشته است: «رئیس مدرسه پرستاری مشهد در سال 1317ش. خانمی بود بلند بالا و موقر با صدایی گرم و دلنشین و موهایی پوشیده از گرد زمان که به شخصیت او ابهت میبخشید. خانم دگنر با بیماران مهربان، با دانشجویان متحمل و با خدمه متواضع بود و لبخندی دایمی بر چهره داشت که موجب اطمینان و تشویق میشد. تجسم رسیدن به مشخصات اخلاقی او که پرستار تحصیلکردهای بود، هدف را روشن و پر جلوه میساخت».[11]
نخستین گروه دانشآموختگان مدرسه در سال 1317ش. به تعداد هشت نفر و سال بعد به تعداد هفت نفر فارغ التحصیل شدند. در سال 1319ش. قرارداد خانم دگنر به پایان رسید و از آن به بعد، مدرسه پرستاری مشهد توسط پرستاران ایرانی اداره میشد.
داوطلبانی که در مدرسه پرستاری مشهد پذیرفته میشدند، پس از گذشت دو ماه از آغاز تحصیلات، در مراسمی پس از ادای سوگند به دریافت کلاه مخصوص پرستاری نایل میآمدند.
یکی از برنامههای اداره بهداشت استان خراسان، همزمان با تشویق دختران به تحصیلات پرستاری، برخورد با پرستاران تجربی و غیرمجاز از قبیل آنهایی بود که حجامت و تزریق خانگی انجام میدادند و بدون داشتن سواد و معلومات کافی، امور طبی را در منزل خود یا منازل بیماران میپذیرفتند.
نکته دیگر آن که، پرستاران آمریکایی از اواخر دوره قاجار در مشهد حضور داشتند و در بیمارستان آمریکایی مشغول فعالیت بودند. در سال 1301ش. یک پرستار آمریکایی به نام «فلورانس نلسون» به همراه اعضای میسیون مذهبی آمریکایی، از تهران به مشهد آمد. ازجمله اقدامات بیمارستان آمریکایی جذب دانش آموزان در رشته پرستاری بود؛ زیرا دکتر «کاکران» رئیس این مرکز اعتقاد به تربیت و آموزش پزشکان و پرستاران ایرانی داشت.[12] در سال 1320ش. مدرسه پرستاری بیمارستان مسیحی آمریکایی، توسط خانم «مری هاروی» در مشهد تأسیس شد. شرط تحصیل در این مدرسه دارا بودن مدرک تحصیلی ششم ابتدایی و مدت تحصیل در آن، دو سال بود. در دوره اول چهار داوطلب ثبت نام کردند و دو نفر دیگر نیز که تحصیلات خود را در تهران آغاز کرده بودند، برای ادامه تحصیل به این مدرسه آمدند.[13]
سال 1338ش. وزارت علوم، امتحانی از دانش آموختگان این مدارس گرفت و مدرک آنان به رسمیت شناخته شد. از این مدرسه سه نفر برای تخصص اتاق عمل به بیروت اعزام شدند که عبارتاند از خانمها: ایران برارثانی، ظریفیان و فرزانه. این افراد به مدت شش ماه در بیمارستان آمریکایی بیروت، مهارتهای اتاق عمل جراحی را فرا گرفتند.[14]
در سال 1344ش. با تشکیل آموزشگاه پرستاری جرجانی، مدرسه پرستاری آمریکایی منحل شد و جای آن را آموزشگاه بهداری گرفت.
منابع
4[1]. تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه به روایت اسناد. سالم حسینزاده سورشجانی، ص122
[2]. فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی زنان مشهد در عصر رضا شاه. پایان نامه فاطمه رضایی مکی، ص103
[3]. روزنامه بهار، یکشنبه 28 بهمن 1313
[4]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، 39/101910
[5]. روزنامه آفتاب شرق، یکشنبه 26/7/1315
[6]. همان، 28/101910
[7]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، 24/101910
[8]. همان، 18/101910.
[9]. روزنامه آزادی، جمعه، 3 مهر 1315
[10].. مرکز اسناد آستان قدس رضوی سند شماره، 7/101910.
[11]. رامیننژاد، رامین، تاریخ پرستاری خراسان، مشهد، آهنگ قلم، 1391، ص62
[12]. فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی آمریکاییها در مشهد با نگاهی به روابط ایران و آمریکا. محمد کاظم رادمنش، ص170.
[13]. رامیننژاد، رامین، تاریخ پرستاری خراسان، ص34-35.
[14]. مصاحبه با ایران برارثانی،20/1/1385.