به گزارش خراسان رضوی، توسعه اقتصادی هر کشوری منوط به استفاده بهینه از توانمندیهای داخلی آن کشور است. یکی از مزیتهای مهم کشورمان وجود ظرفیت های خدادادی و زیرساختهای لازم برای تحقق بخشی توسعه اقتصادی کشور است که رهبر معظم انقلاب طی یک دهه گذشته با تأکید بر آن راه خروج کشور از زیر سیطره تحریمها و توانمند شدن کشور را اجرای سیاستها و راهبردهای اقتصاد مقاومتی در کشور دانست. یکی از جلوههای اساسی اقتصاد مقاومتی تولید است که از سال 96 مقام معظم رهبری راهبرد سالیانه را در شعار سالها ، تولید، حمایت از کالای ایرانی، رونق تولید، جهش تولید و سال 1400 را همسال تولید؛ پشتیبانیها، مانعزداییها نامگذاری کردند. پیرو همین نام گذاریها مسئولان و متولیان امر راهبردها و سیاستگذاریهای ملی و استانی خود را برای تحقق شعار سال تعیین و ابلاغ کردند. اگر مسئولان استانی و کشوری درصدد هستند که راهبرد و شعار سال «تولید؛ پشتیبانیها، مانعزداییها» را محقق کنند باید ابتدا موانع تولید را شناسایی کنند و سپس با مانع زدایی و انجام پشتیبانیهای لازم تولید استان و کشور را متحول سازند.
یکی از مهمترین برنامهها و رویههایی که موانع و مشکلات حوزه تولید را هر سال و بهصورت فصلی مورد مطالبه و ارزیابی قرار میدهد« پایش ملی محیط کسبوکار» است که توسط مرکز پژوهشهای اتاق بازرگانی طی چند سال اخیر انجام شده است. این پایش که بهصورت استانی انجام میشود 28 شاخص مهم محیط کسب و کار را بهصورت فصلی از طریق فعالان اقتصادی حوزه تولید مورد ارزیابی قرار میدهد و در 10 نمره رتبهبندی میکند و هرچه نمره داده شده به یک شاخص تمایل بیشتری به نمره بالاتر و 10 داشته باشد بیانگر وخیمتر بودن وضعیت آن شاخص یا مانع بودن شاخص مد نظر در محیط کسبوکار و تولید است.در این گزارش به تحلیل 28 شاخص مورد ارزیابی قرارگرفته در چهار فصل سال 99 خواهیم پرداخت و این که وضعیت شاخصها در استان خراسان رضوی چه تفاوتی با نمره متوسط کشوری شاخص مد نظر دارد.
نمرات شاخص های محیط کسب و کار
بر اساس گزارشهای مرکز پژوهشهای اتاق ایران، متوسط سالیانه شاخص محیط کسبوکار خراسان رضوی طی سالهای 95 تا 99 روند مثبتی نداشته به طوری که این شاخص در سال 95 معادل 5.85، سال 96 به 5.96 و سال 97 به 5.7 درصد و سال 98 به 6.02 و در سال 99 در فصل بهار به 6.16 در تابستان به 6.11 و در فصل پاییز به 5.6 و در فصل زمستان به 5.71 درصد و متوسط سالیانه نیز به 5.89 درصد رسیده است. رتبه استانی خراسان رضوی در شاخص محیط کسب و کار طی چند سال اخیر بین رتبه 14 تا 17 در تلورانس بوده است.
تحلیل شاخص های 28 گانه در 3 گروه
آنچه باید بهصورت دقیق آن را تحلیل کرد 28 شاخص مورد بررسی توسط اتاق بازرگانی است که در این گزارش در نظر داریم این 28 شاخص را در سه قالب« زیرساختها»، «بازار و بازاریابی» و «شاخصهای دولتی و حاکمیتی» مورد بررسی قرار دهیم.
زیرساخت های استان مورد رضایت تولیدکنندگان
مؤلفههای زیرساختی شامل «محدودیت دسترسی به آب»، «محدودیت دسترسی به حاملهای انرژی( برق، گاز و...)» ، «محدودیتهای دسترسی به شبکه تلفن همراه و اینترنت»، «کمبود فناوریهای نوین و تجهیزات مورد نیاز» و «ضعف زیرساختهای حملونقل جادهای، ریلی، هوایی و...» است که بر اساس دادههای پایش محیط کسبوکار در چهار فصل سال گذشته فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان از وضعیت زیرساختهای کسبوکار در استان رضایت داشتهاند و کمترین نمره که مثبتترین نمره در این پایش است به موضوع محدودیت دسترسی به آب مربوط بوده است یعنی به رغم این که استان خراسان رضوی در وضعیت بحرانی از نظر منابع آبی دستوپنجه نرم میکند اما فعالان اقتصادی و تولیدی استان کمترین گلایه را به این شاخص داشتهاند و در زمستان نمره این شاخص به زیر 2.5 رسیده و از متوسط کشوری هم بهتر بوده است. علاوه بر این فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان نمره مثبتی به وضعیت در دسترس بودن حاملهای انرژی(برق،گاز و...) در سال 99 دادهاند و این شاخص در استان خراسان رضوی نسبت به متوسط کشوری وضعیت بهتری در طول سال گذشته داشته است.
نارضایتی از زیرساخت های حمل و نقل و تجهیزات نوین
بر اساس دادههای چهار فصل پایش محیط کسبوکار در سال گذشته در حوزه زیرساختها، دو مؤلفه فناوریهای نوین و تجهیزات مورد نیاز و زیرساختهای حملونقل جادهای ریلی و هوایی فعالان اقتصادی و تولید استان نمره ضعیفتری را به این دو مؤلفه دادهاند و نمره رضایت نسبی فعالان محیط کسبوکار استان به این دو شاخص بیش از نمره 6 بوده است. این نمره بیانگر آن است که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان از وضعیت زیرساختهای حملونقل استان و در دسترس بودن فناوریهای نوین و تجهیزات مورد نیاز تولید رضایت ندارند. علاوه بر این نمرهای که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استانی به این دو شاخص دادهاند نسبت به متوسط کشوری بالاتر است که بیانگر بدتر بودن وضعیت این دو مؤلفه در استان خراسان رضوی نسبت به متوسط کشوری است. البته در حوزه تأمین تجهیزات و فناوریهای نوین وضعیت تجهیزات و فناوریهای نوین استان در پایان سال گذشته رو به مثبتتر شدن گرایش یافته اما وضعیت حملونقل رو به بدتر شدن است.بنابراین به نظر میرسد در حوزه زیرساخت متولیان استان برای مانع زدایی از حوزه تولید و بهبود کسبوکار برای تکمیل و توسعه زیرساختهای حملونقل جادهای، ریلی و هوایی و همچنین تأمین و تجهیز تولید استان به فناوریهای نوین باید برنامه جدی و راهبردی عملیاتی را اجرا کنند.
وضعیت متوسط بازار و بازاریابی در استان
گروه بعدی مؤلفههای «بازار و بازاریابی» هستند که شامل «نحوه استقبال مشتریان از نوآوری و ابتکار در خدمات و محصول»،«تمایل عمومی به خرید کالای خارجی و بیرغبتی به خرید محصولات ایرانی» ،« کمبود تقاضا در بازار» ، «ضعف نظام توزیع و مشکل در رساندن محصول به بازار» ، « تولید و عرضه نسبتاً آزاد کالاهای غیراستاندارد و تقلبی در بازار» ، « کارگزاریهای عمومی و ضعف فرهنگ کار در جامعه» ، «کمبود نیروی ماهر» و « بی تعهدی طرفهای قرارداد و معامله به اجرای تعهدات و وعدههایشان» است. بر اساس دادههای چهار فصل سال گذشته پایش محیط کسبوکار،تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی استان نسبت به مؤلفه نحوه استقبال مشتریان از نوآوری و خدمات و محصول نگاه مثبتی داشتهاند و نمره 4 از 10 به این شاخص دادهاند که این موضوع بیانگر آن است که مشتریان تولیدات و خدمات در استان از کیفیت تولیدات استان تا حدی رضایت داشتهاند اما متأسفانه نمره تولیدکنندگان استان به شاخص تولیدات غیراستاندارد و تقلبی بیانگر آن است که وجود کالاهای تقلبی و غیراستاندارد در استان خراسان رضوی از 10 نمره 7 را در بهار سال گذشته دریافت کرده است که نمره نامطلوبی در این پایش به شمار میآید، هر چند نمرهای که در پایش فصل زمستان فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان به این شاخص دادهاند نشانگر بهبود وضعیت و کاهش عرضه کالاهای تقلبی و غیراستاندارد در استان است. علاوه بر این استان خراسان رضوی در شاخص عرضه کالاهای تقلبی و غیراستاندارد وضعیت بهتری نسبت به متوسط کشوری دارد اما این شاخص همچنان بالا و نامطلوب است و میطلبد بهعنوان یکی از چالشهای حوزه کسبوکار و موانع تولید مورد توجه متولیان استان قرار گیرد.
بهبود وضعیت فرهنگ کار
کارگزاریهای عمومی و ضعف فرهنگ کار در جامعه یکی دیگر از شاخصهای مهم محیط کسبوکار است که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان نگاه مثبتی به آن ندارند و در پایش چهارفصل سال گذشته نمره مطلوبی به این شاخص ندادهاند هرچند این شاخص از نمره نامطلوب حدود 7 در بهار در زمستان سال گذشته نمره کمتر از 5 کسب کرده که بیانگر بهبود وضعیت فرهنگ کار در استان است اما این شاخص هنوز در وضعیت نامطلوب قرار دارد و لازم است متولیان حوزه فرهنگ و اجتماعی استان در خصوص آموزش و تقویت فرهنگ کار، تلاش مجدانهای داشته باشند.
طرف های قرارداد به تعهدات خود عمل نکرده اند
بی تعهدی طرفهای قرارداد و معامله به اجرای تعهدات و وعدههایشان یکی دیگر از شاخصهایی است که در پایش محیط کسبوکار مورد بررسی قرارگرفته است که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان راجع به این مؤلفه نگاه مثبتی ندارند و به بی تعهدی طرفهای قراردادشان نمره منفی دادهاند اما قابل تأمل آن که نمره این شاخص در بهار 99 حدود 5 بوده است و در زمستان به نمره 7 گرایش پیدا کرد و نسبت به متوسط کشوری بدتر شده است که شاید بتوان بهنوعی دلیل آن را در وضعیت تورم و بحرانهای اقتصادی جست وجو کرد که طرفهای قرارداد نتوانستند به انجام تعهدات خود عمل کنند. درباره دو شاخص تقاضا در بازار کار و وجود نیروی کار ماهر نیز استان خراسان رضوی نسبت به متوسط کشوری وضعیت بهتری دارد هرچند نمره بین 5 تا 6 نمره قابل قبولی نیست اما با توجه به این که نمره تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی به این دو شاخص در زمستان سال گذشته نسبت به فصل بهار مطلوبتر بوده است میتوان گفت که گرایش به خرید تولیدات داخلی در بازار استان سال گذشته وضعیت مطلوبتری پیداکرده و نیروی کار ماهر نیز رفتهرفته برای واحدهای تولیدی در دسترس تر بوده است.
وضعیت بازار و تقاضا در استان بهتر از متوسط کشوری
در کلیت شاخص گروههای بازار و بازاریابی استان خراسان رضوی نسبت به متوسط کشوری وضعیت مناسبتری از نگاه تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی در سال گذشته داشته و بازار استان کشش تولیدات داخلی را داشته است اما مسئله قابلپیگیری و بررسی این که تعهد طرفهای قرارداد در استان از نگاه تولیدکنندگان فعالان اقتصادی نسبت به متوسط کشوری وضعیت بدتری دارد و باید ستاد تسهیل استان درباره این مؤلفه و شاخص بررسی بیشتری انجام دهد که دلیل این مسئله چیست و چه راهکاری برای خروج از وضعیت وجود دارد.
منفی ترین شاخص های محیط کسب و کار دولتی و حاکمیتی اند
اما شاید مهمترین مؤلفههایی که در محیط کسبوکار بهصورت مستقیم تأثیرگذار هستند، شاخصهای مربوط به دستگاههای دولتی و حاکمیتیاند، مؤلفههایی مانند «دخالتهای غیرمنطقی نهادهای حاکمیتی در تعیین قیمتها در بازار»، « ضعف دادگاهها در رسیدگی به شکایات و پیگرد مؤثر متجاوزان به حقوق دیگران»، «رویه سختگیرانه ادارههای کار و بیمه تأمین اجتماعی برای مدیریت نیروی انسانی»، «دشواری تأمین مالی از بانکها»، «فساد و سوءاستفاده افراد از مقام و موقعیت اداری در دستگاههای اجرایی»، «برداشت سلیقهای از قوانین و مقررات توسط مأموران دستگاهها»،«موانع در فرایندهای اداری و دریافت مجوزهای کسبوکار در دستگاههای اجرایی» و «رویههای ناعادلانه ممیزی و دریافت مالیات» این شاخصها در طی سالهای اخیر که پایش محیط کسبوکار انجامشده است عموماً بهعنوان مهمترین موانع کسبوکار بدترین نمرات را از طرف فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان به خود اختصاص داده و عموماً نمره بالاتر از 7 از 10 نمره را که بدترین نمره است کسب کرده اند.
تضاد نمرات با عملکرد تشکل ها
اما شاید مهمترین نکته قابل تأمل و توجه در این گزارش این موضوع است که متوسط نمره شاخص مربوط به دستگاههای دولتی و حاکمیتی در استان از متوسط کشوری آن بدتر است. یعنی در کمال تعجب به رغم تمام پیگیریها و تشکلهای ایجاد شده در استان مانند شورای گفت وگوی بخش خصوصی و دولت در استان، ستاد تسهیل و رفع موانع تولید که معمولاً بنا بر آمارها خراسان رضوی بهترین عملکرد را در این دو تشکل در بین استانها داراست اما پایش های چهار فصل سال 99 در حوزه کسبوکار استان نشان میدهد که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان بیشترین نارضایتی را از عملکرد دستگاههای دولتی و حاکمیتی دارند و این نارضایتی از متوسط کشوری هم بالاتر است.
بیثباتی قوانین و مقررات بدترین مانع
به اعتقاد فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان «بیثباتی سیاستها، قوانین، مقررات و رویههای اجرایی ناظر بر کسبوکار» بدترین عاملی است که محیط کسبوکار استان را بر هم زده است و نمرهای که این شاخص از بخش خصوصی در طول سال 99 گرفته است در بدترین حالت بین نمره 7 تا 8 از 10 بوده است که هرچه نمره به سمت 10 گرایش داشته باشد بیانگر بدتر بودن وضعیت مؤلفه مورد ارزیابی قرارگرفته است.
بانک ها؛ بدترین نمره و مهم ترین مانع از نگاه بخش خصوصی
یکی از مهمترین شاخصهایی که همیشه نمره بالاتر از 7.5 را به خود اختصاص داده و بدترین نمره را در بین 28 شاخص محیط کسبوکار کسب کرده ، مؤلفه« دشواری تأمین مالی از بانکها» بوده این شاخص در سال 99 نمرهای بهتر از 7.5 در استان به دست نیاورده است. البته نمرهای که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان به بانکهای استان دادهاند از متوسط کشوری بهتر بوده است اما همچنان این شاخص بهعنوان اصلیترین مانع حوزه کسبوکار استان از نگاه فعالان و تولیدکنندگان به شمار میرود البته رضایت نسبتی تولیدکنندگان از بانکهای استان در زمستان سال گذشته نسبت به فصل بهتر شده است.
وضعیت مالیات ها بدتر شده است
اما بر اساس دادههای پایش محیط کسبوکار، بدترین نمره زمستان سال گذشته را فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان به حوزه امور مالیاتی استان دادهاند. شاخص رویههای ناعادلانه ممیزی و دریافت مالیاتی در استان در زمستان سال گذشته نمره حدود 7.9 گرفته که بدترین نمره ممکن است. این در حالی است که نمره این شاخص در فصل بهار حدود 6.5 بوده ولی در فصل زمستان جهش بیش از یک نمرهای داشته است. نمره متوسط کشوری این شاخص در فصلهای بهار، تابستان و پاییز بالاتر از استان بوده ولی در زمستان نارضایتی فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان از امور مالیاتی به اوج خود رسیده و تفاوت معناداری با شاخص متوسط کشوری پیدا کرده است.
بوروکراسی اداری در استان بدتر از متوسط کشوری
بوروکراسی اداری و صدور مجوزها، یکی از شاخصهایی است که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان نگرش منفی بالایی درباره آن دارند. بر اساس دادههای پایش محیط کسبوکار در زمستان سال گذشته«مؤلفه موانع در فرایندهای اداری و دریافت مجوزهای کسبوکار در دستگاههای اجرایی» نمره بسیار ضعیف 7.66 را به دست آورده درحالیکه متوسط کشوری این شاخص 6.9 بوده و این بیانگر آن است که بوروکراسیهای اداری و رویههای صدور مجوز در استان خراسان رضوی از متوسط کشوری هم بدتر است و نمره این شاخص در زمستان نسبت به فصل بهار سال گذشته یک نمره بدتر شده است. قابلتأمل آن که مدیران دستگاههای اجرایی استان طی گزارشهای خود بارها اعلام کردهاند که فرایندهای صدور مجوزها در استان کوتاهتر شده اما آن چه مسلم است فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان از این رویه بههیچعنوان رضایت ندارند و نمرهای بدتر از متوسط کشوری به بوروکراسی اداری در استان دادهاند.
دخالت دولت در بازار و قیمت ها
شاخص بعدی که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان در سال گذشته به آن نمره دادهاند موضوع دخالت دستگاههای حاکمیتی در فرایند بازار است. مؤلفه «دخالتهای غیرمنطقی نهادهای حاکمیتی در تعیین قیمتها در بازار» جزو مولفه هایی است که از نظر تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی در طول سال گذشته تغییرات زیادی را تجربه کرده به طوری که از نمره حدود 6 در فصل بهار به نمره کمتر از 5.5 در فصل پاییز رسیده و این یعنی رویه دخالتهای حاکمیتی و دولتی در تعیین قیمت بازار در فصل پاییز به کمترین حالت خود رسیده اما در فصل زمستان این دخالتها بیشتر شده است. هر چند نمره این شاخص از متوسط کشوری مثبتتر بوده است و این یعنی نهادهای دولتی در استان همراهی بیشتری با بازار داشتهاند اما همچنان این شاخص یکی از شاخصهای منفی مؤثر در محیط کسبوکار استان به شمار میرود.
نمره منفی به تامین اجتماعی و اداره کار
یکی دیگر از نهادهایی که فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان دیدگاه منفی درباره آن دارند و معتقد هستند که جزو موانع محیط کسبوکار استان است اداره کار و تامین اجتماعی است. نمره مؤلفه رویههای سختگیرانه اداره کار و تأمین اجتماعی در استان در فصل زمستان نمرهای بهتر از 7.25 را به دست نیاورده درحالیکه این شاخص در ابتدای سال و فصل بهار وضعیت بهتری داشته است و از نگاه فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان اداره کار و تأمین اجتماعی در تعامل با آنها نسبت به متوسط کشوری رویه سختگیرانهتری دارند.
سوءاستفاده و فساد اداری بیشتر شده
یکی از شاخصهای قابلتأمل در بررسی وضعیت محیط کسبوکار، موضوع سوءاستفاده مدیران دستگاهها و فساد آنهاست. این مؤلفه با عنوان «فساد و سوءاستفاده افراد از مقام و موقعیت اداری در دستگاههای اجرایی» در زمستان 99 نمره بسیار ضعیف 7.51 را از طرف فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان به خود اختصاص داده درحالیکه در ابتدای سال گذشته نمره این شاخص حدود 6.5 بوده و این بیانگر این است که طی سال گذشته نارضایتی از فساد اداری و سوءاستفاده مسئولان در زمستان به اوج خود رسیده است.
رضایت کافی نداشتن از رسیدگی به شکایات
علاوه بر این تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی استان از دستگاه قضا نیز رضایت چندانی در سال گذشته نداشتهاند و مؤلفه «ضعف دادگاهها در رسیدگی به شکایات و پیگرد مؤثر متجاوزان به حقوق دیگران» نمره بهتر از 6.5 از طرف فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان نگرفته است و نمره این شاخص از متوسط نمره کشوری هم وضعیت نامطلوبتری دارد.
برداشت سلیقه ای از قانون و تاثیر منفی در محیط کسب و کار
برداشت سلیقهای از قوانین و مقررات توسط مأموران دستگاهها نیز از دیگر شاخصهایی است که از نگاه فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان استان، جزو مهمترین موانع محیط کسبوکار استان به شمار میرود که در زمستان سال گذشته نمره منفی 7.5 را به خود اختصاص داده و جزو بدترین نمرهها در بین شاخصهای 28 گانه پایش محیط کسبوکار در استان بوده است.
بازگشت ثبات به قیمت ها و مواد اولیه
یکی از شاخص هایی که تا حد زیادی می توان در قالب آن تاثیر مستقیم تحریم ها و بی ثباتی اقتصادی را مشاهده کرد «غیرقابلپیشبینی بودن تغییرات قیمت مواد اولیه و محصولات» است که این شاخص تا حد زیادی یک عامل بیرونی است زیرا بخش عمده ای از مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولید به صورت وارداتی تامین می شود که به دلیل تحریم ها در ابتدای سال 99 نمره 8.53 را از سوی فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان گرفته بود و در تابستان وضعیت تامین مواد اولیه و بی ثباتی قیمت ها در بازار به نقطه اوج خود رسید به طوری که نمره این شاخص در تابستان سال گذشته به بدترین وضعیت ممکن یعنی 9.13 رسید اما رفته رفته ثبات به بازار استان و کشور بازگشت و در زمستان سال گذشته نمره این شاخص به 6.8 رسید که بیشترین تغییر را داشته است.