در تاریخ شهرمان، نام های زیادی هستند که اتفاقات کوچک و بزرگی را رقم زده اند و نامشان گوشه ای از تاریخ این شهر ثبت شده است.
بررسی زندگی، آثار و اقدامات این مردان فرهنگی، سیاسی، علمی، ادبی و... موجب می شود با شخصیت افرادی آشنا شویم که بسترساز تحولات فراوانی در این شهر بوده اند و تاثیر خود را بر آن گذاشته اند.
در این نوشتار به معرفی میرزا فضل ا... آل داود از ادیبان مشهدی در دوره قاجار می پردازیم که در آستان مقدس رضوی به منصب و لقب «بدایع نگاری» مفتخر شد و نخستین نشریۀ دینی مشهد نیز به نام او در تاریخ ثبت شده است.
کارنامه تالیفات اعجوبه خراسان
فضل‌ا... آل داود، فرزند ملاداوود ملاباشی از ادیبان معاصر مشهد بود. وی در سال 1286ق در مشهد متولد شد. فارسی ، عربی و علوم ادبی را در محضر بزرگان این شهر فرا گرفت. از سال 1325تا 1327ق./1285-1287ش. در مدرسۀ علوم سیاسی تهران معلم ادبیات بود. بدایع بدایع‌نگار بعد از غلبۀ ملیون هدف تعقیب قرارگرفت و وی از تهران به مشهد گریخت و مدتی را پنهان از انظار به سر برد و وقتی آب‌ها از آسیاب ها افتاد از پناهگاه بیرون آمد و در مدرسۀ ملی مشهد معلم ادبیات شد.
غلامحسین‌خان افضل‌الملک زمانی که بدایع نگار 32 سال داشته، او را دیده و درباره‌اش چنین نوشته است: «آقامیرزا داود ملاباشی را سه فرزند برومند است؛ یکی از آن ها جامع‌البلاغۀ و الفصاحه، اعجوبۀ خراسان، میرزا فضل‌ا... بدایع‌نگار است که در آستانۀ مقدسۀ رضویه، به منصب و لقب بدایع‌نگار مفتخر و در انشای فرمان‌های سرکار فیض آثار و فن ترسل آستانۀ مقدسه وحید و مشتهر است و دارالانشاء آستانۀ مقدسه به اوتفویض است.[5]»
او علاوه‌بر آستان قدس در مراکز دولتی و فرهنگی دیگر مانند ریاست فواید عامه، کفالت معارف خراسان و سیستان و ریاست معارف خراسان اشتغال داشت.
در سال‌های پایانی عمر، مدیر کتابخانه آستان قدس شد و نظام نامۀ اداری برای کتابخانه نوشت و بعداً مجلهای به نام «الکمال» بر وزن «الهلال» عربی به فارسی منتشر کرد که لقب او را هم بدان اعتبار، البدایع‌نگار گذاشته بودند.
بدایع‌نگار بر علوم ادبی و عربی مسلط و اشعارعربی او را بر اشعار فارسی‌اش ترجیح می‌دهند. وی چند کتاب در معانی و بیان، منظومه‌ای به نام شمس‌الشموس در جغرافیا و تاریخ، منظومه‌ای به نام منتظم احمدی، منظومۀ منتظم ناصری، لباس تقوی، البدایع و... را نگاشته است [6].
از بدایع نگارآثار تألیفی متعددی به جا مانده از جمله؛ کتاب لباس تقوی که منظومه‌ای در 51 بیت، به عربی دربارۀ حدیث کسا است. این کتاب در سال1322ق. در مشهد منتشر شده است. همچنین اثر دیگر او با عنوان تاریخ‌نامۀ ادبی، حاوی اشعاری منتخب از شاهنامه، در سال1331ق در مشهد چاپ شد. مطلع‌الشموس نیز نام منظومه‌ای فارسی در علم جغرافیاست که در سال1331ق. وارد بازار نشر شد و کتاب لزوم حجاب، رساله‌ای دربارۀ حجاب زنان شامل چهار موضوع در نتایج حجاب و عواقب بی‌حجابی، در سال1332ق در مشهد چاپ و منتشر شده است.
علاوه بر آثار فوق کتاب های منتظم احمدی، رساله‌ای منظوم در تاریخ وقایع عمدۀ اسلامی و بدایع بدایع‌الاشعار، کتابی در شرح قصیدۀ صنایع‌الاسحار فی بدایع‌الاشعار قوامی گنجوی، مشتمل بر 109 آرایۀ ادبی و کتاب‌هایی چون عزمات خیریه و صدقات نیریه (نامه آب زندگانی)، همایون‌نامه، مثنوی در 72بیت، ترجمۀ تاریخ تمدن اسلامی جرجی زیدان، بیان‌المعانی، ازهارالربیع، شرحی بر کتاب بدیعیه از تألیفات پدرش از دیگرآثار بدایع نگار به شمار می روند.[7] بدایع نگار در 22ذیقعدۀ 1343/1305ش. در مشهد درگذشت و در دارالضیافۀ آستانه، به خاک سپرده شد.[8]
مجله الکمال
یکی از اقدامات قابل توجه فضل‌ا... آل داود انتشار یکی از اولین مجلات مشهد است. وی در 9 ذی‌الحجة الحرام 1338ق/1299ش مجلۀ الکمال را در مشهد تأسیس کرد. به قولی الکمال در برابر الهلال نوشته جرجی زیدان بود.[9] این مجله را می‌توان نخستین نشریة دینی مشهد به‌شمار آورد که در آن علاوه‌بر مطالب دینی، مقالاتی در موضوعات اخلاقی، تاریخی و ادبی نیز درج می‌شده است.
شمارۀ اول مجله «الکمال» در32 صفحه چاپ و از شمارۀ 9، محل ادارۀ آن به سرای ملک کتابخانۀ علمیۀ ناصری منتقل شد.
ظاهراً در سال اول 9 شماره بیشتر منتشر نشده و در شماره دوم که تاریخ انتشار آن 17 میزان 1299مطابق محرم‌الحرام 1339است، علاوه‌بر بدایع‌نگار، شیخ علی‌اکبر خراسانی، محمدحسن هروی، تجلی سبزواری و... اشعار یا مطالبی در آن نوشته‌‌اند.
شمارۀ دوم مجله به‌علت تقارن با ایام عاشورا 12 روز با تأخیر منتشر شد. در شمارۀ 9 مجله که علاوه‌بر مقاله‌های دینی، اخبار را نیز در بر می‌گرفت، مطالبی چون «خادم کیست؟» ؛ «صورت مجلس اصلاح امور آستان قدس»؛ اخبار «انتصاب تولیت» و خبر «افتتاح مجلس ملی» درج شده است.[10]
انگیزۀ تأسیس مجلۀ الکمال در شماره اول از سال دوم چنین ذکر شده است: «مجلۀ الکمال را نظر به جاروب‌کشی آستان قدس و غلامی دربار امامت دایر ساختیم تا شبهات و ضلالات را از دل‌های مسلمین به آیات و براهین جاروب نماییم». همچنین، شخصی به نام ضیاءالسلام خراسانی در نامهای که در مجله نیز چاپ شد، دربارۀ آن چنین نوشت:
خدا را شکر که... یک مجله اسلامی... مانند الکمال... سرمشقی... می‌باشد.... مجلهای که حضرت مستطاب حجت‌الاسلام آقای حاج فاضل مجتهد دامت برکاته به ترویج آن امر شرعی فرموده‌اند، این جانب حق ندارد که به توصیف آن پردازد [11] در سال سوم انتشار مجله، بدایع‌نگار طی نامهای به وزارت معارف، ضمن شرح ضرورت انتشار مجله و ناتوانی مالی برای ادامه انتشار آن نوشت: «توانایی دیگر ندارد که باز بتواند سال سوم مجله را تجدید نماید. لهذا ناچار به حضور مبارک عریضه‌نگار شد و مستدعی است به نام اسلامیت و احترام ناحیه اقدس امامت، برای مجلۀ الکمال که تحت نظر حجج اسلامیۀ ارض اقدس از یک اساس محکم علمی نگاشته می‌شود، ماهی پنجاه‌تومان اعانه از محل معارف خراسان حواله فرمایید که لااقل کفایت نصف مخارج مجله را بنماید» [12]
پیشنهاد وقف مطبوعات
بدایع نگار نخستین کسی است که مجله الکمال را وقف کرد. مشکلات اقتصادی انتشار مجله و علاقۀ بدایع‌نگار در جلب خوانندگان بیشتر، به‌ویژه در بین طلاب، باعث شد تا پیشنهاد وقف مطبوعات را طرح کند. وی در شمارۀ فوق‌العادۀ مجله، برای اولین‌بار پیشنهاد وقف را با چنین عبارتی مطرح کرده است: «نظر به احتیاجی که عالم اسلامی خاصه محیط مشهد مقدس به این‌گونه مطبوعات دارد، آنان که سواد خواندن الکمال را ندارند، ممکن است شرکت در ثواب نموده، این مجله را مشترک شوند و بر اهالی استحقاق به اختیار خود وقف نمایند». برای اولین بار در تاریخ مطبوعات ایران این مجله به صورت وقف درآمدبر این اساس، در شمارۀ سوم از سال دوم، شرحی به‌عنوان اعلان چاپ شد، مبنی بر این که 10 نمره از شماره سوم مجله را العبد ضیاء‌الاسلام بر طالبین وقف نموده و برای استفاده در چهار محل (مدارس میرزا جعفر، فاضلیه، ابدالخان و نواب) قرار داده است که مردم آن ها را برای یک شب گرفته و پس از استفاده مسترد نمایند [13]
منابع
[1]. نام‌ها و نامه‌ها روایتی از روزنامه‌ها و روزنامه نگاران خراسان در دوره قاجار. تهران: ایوار. 1383، ص42
[2].روزنامه و روزنامه نگاری در خراسان. حسین الهی. مشهد: دانشگاه فردوسی. 1378، ص111
[3].بلند آفتاب خراسان: یادنامه محمد تقی ملک الشعرا بهار. محمد گلبن. تهران: رسانش. 1383، ص305
[4]صد سال شعر خراسان. علی اکبر گلشن آزادی؛ به کوشش احمد کمالپور "کمال". مشهد: آستان قدس رضوی، مرکز آفرینش های هنری، ۱۳۷۳، ص35
[5].سفرنامه خراسان و کرمان. غلامحسین افضل‌الملک. به اهتمام قدرت ا... روشنی زعفرانلو. تهران: توس.بی تا، ص91
[6]. فرهنگ نام آوران خراسان. محمد جعفر یاحقی مشهد: به نشر. 1382، ص60
[7]. فضل‌ا... بدایع‌نگار. جعفر شجاع‌کیهانی. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. جلد11. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. 1381، ص509
[8]. نام‌ها و نامه‌ها روایتی از روزنامه‌ها و روزنامه نگاران خراسان در دوره قاجار. ستار شهوازی. تهران: ایوار. 1383، ص42
[9] سالک سبزواری. سید حسن امین. مجله وحید. شماره 250 و 251، ص52
[10]. مجله الکمال. شماره 9، ص 17 و 24
[11]مجله الکمال. سال دوم. شماره 3، ص 32
[12]. نام‌ها و نامه‌ها روایتی از روزنامه‌ها و روزنامه نگاران خراسان در دوره قاجار، ص40
[13]. فضل‌ا... بدایع‌نگار، پیشگام در وقف مطبوعات. علی نجف زاده. پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی. زمستان 1391، سال اول - شماره 1