شهر مشهد در طول تاریخ شاهد تغییر و تحولات فراوانی بوده که البته این دگرگونی‌ها دور از نگاه و قلم تاریخ‌دانان و جغرافی‌نویسان تمدن اسلامی نمانده است. بی‌گمان شهادت امام رضا(ع) در سال 203ق. در خراسان و دفن پیکر امام مهربانی‌ها در سناباد برجسته‌ترین دلیل ایجاد و گسترش شهر مشهد به شمار می آید. آن چه آشکار است در قرون گذشته نیز این مدفن بسیار معروف بوده به‌طوری‌که جهان‌گردان و جغرافی‌دانانی مانند «ابن حوقل»، «استخری» و «مقدسی» و... از آن در آثار خود یادکرده‌اند. با همه حوادثی که بر شهر مشهد گذشته ، اما این شهر همواره اهمیت سیاسی ـ اجتماعی ویژه‌ای در تاریخ و تحوّلات ایران داشته و رویکرد مثبت حکومت‌های مختلف به‌آن، موجب رونق و آبادانی‌اش شده است.آستان مقدس امام رضا(ع) در طول تاریخ مقصد خیل عظیم زائران از اقصی نقاط جهان اسلام بوده است. اهمیت و فضیلت زیارت در روایات اسلامی موجب شده تا همواره اماکن زیارتی مورد توجه زائران قرار بگیرند. مشکلات زائران پیاده که از راه های دور خود را به مشهد می رساندند عاملی بوده تا عده ای از خیران با وقف بخشی از دارایی خود در خدمت رسانی به زائران بارگاه امام رضا (ع)مشارکت کنند. در گزارش پیش رو از روایت تاریخ نویسان در باب فرهنگ زیارت حرم امام رضا(ع) و قدیمی ترین موقوفه های زواری برای شما نوشته‌ایم:
عصر صفویه و وقف‌هایی ویژه زائران
نهاد وقف در مفهوم عام و خاص با توجه به کارکردهای آن نشان دهنده طرز تفکر و سیاست‌هایی است که در هر عصری براساس نیاز جامعه اعمال می‌شده است. تاکید ائمه اطهار(ع) و روایات اسلامی بر امر وقف، نشان از اهمیت آن از صدر اسلام تاکنون دارد. عصر صفویه دوره ای است که در آن نهاد وقف گسترش پیدا می‌کند.
اهمیت موضوع تا آن جاست که در تشکیلات اداری این عصر شاهد تحولات بنیادین هستیم و طبقات مختلف اجتماعی با وقف بخشی از دارایی‌شان در این سنت حسنه مشارکت می‌کنند. گسترش زیارت قبور ائمه اطهار(ع)در دوره صفویه و حرکت کاروان ها با پای پیاده به سوی مشهد حتی در بین شاهان صفوی و درباریان امری رایج بوده است. بنابراین بخشی از مصارف وقف اختصاص به زائران برای فراهم سازی زمینه های زیارت مرقد مطهر امام رضا(ع) داشته است.
در دوره صفویه بخشی از مصارف موقوفات حرم مطهر رضوی مختص زائر و زیارت بوده است. طبق محتوای وقف‌نامه ها در سال 933ق. خواجه علاء الدین حاجی، بنای رباطی در بلوک رخ را برای اسکان زائران امام رضا(ع) وقف می کند. یک نمونه دیگر موقوفه سید لطیف شاه حسینی یکی از قدیمی ترین موقوفات زواری است که در سال 940ق. وقف بر مصارف زوار و در راه ماندگان به شهرمشهد می شود. همچنین امیرجلال الدین سید محمد درسال 950ق. و ابوالفتح علی الحسینی957ق. نیز وقفیاتی در ارتباط با زوار دارند.
کمک بیک آغا به زوار طلبه شیعه
در بین واقفان عصر صفویه یکی از زنان به نام بیک آغا خانم، دختر اسماعیل بیگ در سال 997ق. بخشی از اموالش را برای مصارف ویژه زوار و کمک به زوار طلبه شیعه وقف می کند. همچنین حاجی علی اکبر اصفهانی نیز در سال 1104ق. بخشی از املاکش را برای زائران به ویژه زائران سادات عرب اختصاص می دهد: بر سادات رفیع القدر و الدرجات سکنه نجف اشرف و کربلای معلی و کاظمین که به عزیمت زیارت بلده طیبه مشهد مقدس می آیند و بر زائران جبل عامل و بحرین و جزایر که به مشهد مقدس به زیارت آیند.[1]
آقا بشارت نیز در سال1126ق. بخشی از اموالش را برای مدد رساندن به معاش زوار عتبات تخصیص می دهد یا در سال 1147ق. میرزا محمد علی شهر بابکی وقفی ویژه زوار شهر بابک انجام می دهد.در دوره های تاریخی بعد نیز اهمیت زیارت موجب می شود تا بخشی از مصارف موقوفات، اختصاص به زائران داشته باشد. از جمله میرزا فضل ا... خان نوری ملقب به وزیر نظام که منصب تولیت آستان قدس در دوره قاجار را داشته است و بخشی از موقوفه را صرف زائران بارگاه امام رضا(ع) کرده است. در بخشی از وقف نامه آمده است: دو عشر صرف پیراهن و زیر جامه و زیرپوش و کلوجه(کُلیجه) عابرین در سبیل ارض اقدس اعم از آن که در بلد، غنی باشد یا فقیر و زائران دارُالمرز را مقدم بر سایرین بدانند. [2]
توصیف سیاحان از زائران حرم مطهر رضوی
یکی از سیاحان اروپایی عصر قاجار، شوق و اشتیاق زائران امام رضا(ع) در موقع زیارت را به زیبایی توصیف کرده و نوشته است: «زائرانی که مسافت طولانی را پیموده اند، وقتی به حرم می رسیدند اخلاص سکوت آمیزی بر چهره شان نقش بسته بود که دلالت بر وجد و خلوص و دل شکستگی عمیق و فروتنی آن‌ها می کرد و گاه سایه افسوس و در عین حال نوعی شادی مذهبی بر صورت شان می نشست که هیچ یک را به خوبی نمی توان شناخت. در همان حال بر لبانشان زمزمه دعا جاری بود که گاه با گریه های بلند که سینه هایشان سرشار از آن است، منقطع می شد. زائر بارگاه را با حالت خشوع فراوان و عقب عقب رفتن ترک می کند، وقتی به بیرون و هوای آزاد می رسد ،قلب اش مالامال از خوشی تقدس یافته ای است. [3]
خانیکف جغرافی دان و دانشمند روسی درصدد ارائه آماری از تعداد زائران حرم مطهر در دوره قاجار برآمد، ولی موفق نشد. پس در این باره در خاطراتش نوشت:« تعیین تعداد دقیق زائرانی که هر سال به مشهد سفر می‌کنند، به علّت تغییر این رقم در هر سال و نیز آزادی فوق العاده زائران در ورود به این شهر و خروج از آن، بی آن که در هیچ یک از دفاتر رسمی اثری از آن بر جای بماند، غیرممکن است. امّا اگر آن چه برایم گفته شده است، درست باشد و هر روز در آشپزخانه های حضرتی، 150 باتمن مشهد؛ یعنی حدود 750 کیلو برنج پخته میان زائران مستحق توزیع شود پس می توان گمان برد که میزان نوسان ورود و خروج زائران بیش از 50 هزار نفر در سال است.[4]»
سیاحان در میان آثارشان همواره از کاروان زائران و مشکلات آن ها یاد و ضمن توصیف مشهد از مسائل اقتصادی شهر نیز یادی کرده اند. البته به استناد نوشته های آن‌ها، به واسطه حضور پرشور زوار همه چیز در مشهد گران است و قیمت آذوقه نیز مثل قیمت در دارالخلافه است. از سویی قیمت فرش و مس و غیره از قیمت دارالخلافه بیشتر است.[5]
*زائران بحرینی
از قدیم الایام زائران از اقصی نقاط با پای پیاده به زیارت امام رضا(ع) مشرف می شدند. گاهی این مسافت ها طولانی بود و زمانی از شهرهای اطراف می آمدند. زائران مشتاق عمدتا از بحرین، کربلا، نجف، کاظمین، مکه و مدینه به زیارت می آمدند. مشکلات زیادی که فرا روی زائران قرار داشت، موجب شد تا صفی قلی خان، بیگلربیگی مشهد در سال 1072ق. و در دوران شاه عباس دوم، پاره ای از مستغلات در محله چهارباغ مشهد و ... را وقف آستانه مقدسه کرده تا بخشی از مصارف هزینه های مربوط به زوار را دربر بگیرد. این وقف، زوار مستحق خصوصاً اهالی بحرین و جماعتی از اطراف عتبات عالیات را بر دیگر زوار در برخورداری از کمک دارای حق تقدم دانسته است.[6]
گاهی زائران عرب که برای زیارت به مشهد می آمدند، در طول اقامت شان بیمار می شدند یا برای تامین پاپوش و لباس گرم در زمستان به کمک نیاز داشتند که از محل موقوفات مشخص، هزینه هایی به آن ها پرداخت شده است. در گذشته زائران با مشکلاتی مواجه بودند از جمله؛ کم آوردن خرجی سفر، گم شدن یا سرقت اموال، بیماری و مداوا، سرما، تنگدستی و... .با تمام مشکلاتی که فرا روی زائران حرم مطهر بود، آن ها با شوق و ذوق و در گروه ها و کاروان هایی مشخص به مشهد وارد می شدند و ضمن زیارت، مدتی را در کاروانسراهای مشهد اتراق می کردند. آن‌ها در بازگشت به شهرشان ملقب به «مشهدی» می شدند.
منابع
[1] .نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت. ویرایش و گردآوری ابوالفضل حسن‌آبادی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی. ۱۳۹۶، ص255
[2]. آثار الرضویه. محمد اسماعیل خان همدانی مستوفی. چاپ سنگی. 1317ق، ص 139
[3]. زندگی و سفرهای وامبری: دنباله سیاحت درویش دروغین. آرمینیوس وامبری. ترجمه محمد حسین آریا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. ۱۳۷۲، ص275
[4]. سفرنامه خانیکوف: گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی. نیکولای ولادیمیروویچ خانیکوف؛ مترجمان اقدس یغمائی، ابوالقاسم بیگناه؛ مقدمه و تعلیقات از اقدس یغمائی. مشهد: آستان قدس رضوی، موسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۵، ص111
[5]. سه سفرنامه هرات، مرو، مشهد.به اهتمام قدرت‌ا... روشنی زعفرانلو. تهران: توس. ۱۳۵۶، ص201
[6]. آثار الرضویه، ص 169-170