تقریباً بیش از نیم قرن از انتشارنخستین روزنامه در ایران می‌گذشت که جامعه مشهد شاهد انتشاراولین روزنامه در این شهر بود. شهر مشهد 42 سال پس از تبریز، 28 سال پس از شیراز و 21 سال پس از اصفهان به انتشار روزنامۀ محلی، آن هم به دست فردی غیرخراسانی توفیق یافت.[1] از این‌رو، با احتساب تهران به‌عنوان اولین ناشر روزنامه، مشهد پنجمین شهر ایران است که در آن روزنامه منتشر شد.
بیشتر محققان عرصۀ مطبوعات، از روزنامۀ «ادب» به عنوان اولین روزنامۀ شهر مشهد و خراسان یاد کرده‌اند[2] و ادیب‌الممالک فراهانی نخستین روزنامه‌نگاری است که این روزنامه را منتشر و به دست مشهدی‌ها رساند. جالب است بدانید، این روزنامه که قبل از انقلاب مشروطیت منتشر می‌شد، خوانندگان و مشترکان فراوانی داشت.
اولین روزنامه‌نگار مشهدی که بود؟
محمدصادق حسینی فراهانی ملقب به ادیب‌الممالک فراهانی 14 محرم 1277ق/12 مرداد 1239ش در خانواده‌ای روحانی در گازران فراهان اراک متولد شد. او از خاندان میرزا بزرگ (عیسی) قائم‌مقام فراهانی بود. پدرش، حاجی‌میرزا حسین نوۀ میرزا معصوم، متخلص به محیط، و مادرش دختر میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام، وزیر محمدشاه قاجار بود.[3] محمدصادق در نوجوانی پدرش را از دست داد. وی پس از تحصیل، در سال 1314ق همراه امیر نظام گروسی که به پیشکاری کل آذربایجان منصوب شده بود، به تبریز رفت و در سال 1316ق، پس از افتتاح مدرسۀ لقمانیۀ تبریز، به‌عنوان معاون مدرسه استخدام شد.
ادیب‌الممالک در سال 1316ق، دورۀ اول روزنامۀ ادب را در تبریز منتشر کرد که پس از هفده شماره توقیف شد. وی اوایل سال 1318ق، پس از سفر به قفقاز و خوارزم، مدتی نزد پسر محمد امین، خان خیوه به سر برد. از آن جا به مشهد آمد تا در آستان قدس رضوی به عنوان متصدی موقوفۀ خانوادگی قائم‌مقامی فعال شود.[4] او که همراه خانواده‌اش در بالاخیابان (خیابان شیرازی فعلی) و کوچه باغ عنبر ساکن شده بود، برای ترویج علم و اشاعۀ هنر و تربیت بعضی از نفوس، روزنامۀ ادب را تهیه کرد و زیر چاپ برد.
روزنامه 2تومانی
پنجم دی ماه 1279 مطابق با چهارم رمضان 1318، شهر مشهد شاهد انتشار نخستین روزنامه بود. این روزنامه، چهارشنبه‌ها در هشت صفحه، در قطع 30×20 سانتی متر به‌صورت چاپ سنگی منتشر می‌شد. محل اداره روزنامه در منزل ادیب‌الممالک قرار داشت. بعد از قبول نمرۀ سوم، اسامی مشترکان در دفتر اداره ثبت و در ماه ششم، وجه روزنامه از آن‌ها دریافت می‌شد. وجه اشتراک سالیانه در مشهد دو تومان، در دیگر بلاد محروسۀ ایران 26 قران، در قفقاز و روسیه شش منات، در ممالک عثمانیه سه مجیدی، در هندوستان 10 روپیه و در دیگر بلاد اروپا دوازده فرانک بود؛ ضمن این که قیمت اعلان در روزنامه سطری یک قران تعیین شده بود.[5]
سرآغاز یک مطبوعه
از نکات قابل توجه روزنامه ادب فهرست مطالب آن است که در صفحۀ اول عناوین مقالات و گزارش‌های منتشر شده در آن آمده است. شماره اول ادب با شعری از ادیب‌الممالک به نام «دیباچۀ منظوم» با این ابیات آغاز شده است.
چو دانا ز گنجینه در باز کرد / به نام خدا نامه آغاز کرد
خدایی که در مغز و هوش آفرید /تن آدمی با سروش آفرید
این منظومه در 23 بیت سروده شده و به‌عنوان اولین شعر روزنامه درج شده است. سپس مطلبی با عنوان «برسر آنم که گر زدست برآید، دست به کاری زنم که غصه سرآید»، به قلم ادیب‌الممالک نگاشته شده است. در این مطلب که بیش از یک‌ونیم صفحه به آن اختصاص داده شده، از فواید روزنامه و اهمیت آن در اروپا سخن رفته است.
اولین خبر روزنامۀ ادب اختصاص دارد به میرزا صادق خان، ناظم سابق پستخانۀ خراسان که به‌عنوان معاون روزنامه معرفی شده است: «چون آقا میرزا صادق‌خان، ناظم سابق پستخانۀ مبارکۀ خراسان در این امر مقدس شریک و سهیم بالسویه است، از این تاریخ ایشان را معاون اداره دانسته و امیدواریم ان شاءا... با دستیاری چنین معاون محترم غیرتمندی از عهدۀ خدمات شایستۀ وطن برآییم». همچنین از آقا میرزا محمود ساعت‌ساز به‌عنوان وکیل روزنامه یاد شده است.
غلامحسین‌خان افضل‌الملک که در آن ایام سفری به مشهد داشته در وصف روزنامه نوشته است: با آن که در خراسان اسباب ترجمه و مطبعه و تربیت اجزای مناسب در کار نبود، ایشان طوری این عمل را اداره کردند که اسباب حیرت جماعتی از خواص شد. الحق روزنامۀ ایشان محل اعتنا و اعتماد خارجه و داخله گشت. الان در خراسان به‌واسطۀ انتشار روزنامۀ ادب، ادارۀ منظم و اجزایی معین و عایدات خوب دارند. ایالت خراسان و حکام آن سامان، کمال مهر را با ایشان دارند.[6]
سوال «م.ع» چه بود؟
اولین سوال خوانندگان از روزنامه ادب اختصاص دارد به م. ع. که سوالی راجع به «قزلباش» و معنی و مفهوم آن پرسیده بود و به‌طور مفصل پاسخ آن در نمرۀ دوم داده شد.
همچنین اولین اخبار وحوادث مربوط به شهر مشهد در روزنامه ادب، مربوط به میرزا یحیی، ناظر کارخانۀ زواری آستان قدس رضوی است. خبر درباره آتش‌گرفتن انبار کاه میرزا یحیی است که بر اثر دود حاصل از آن، چهار رأس اسب و دو سر قاطر از بین رفته و منازل فوقانی و تحتانی انبار کاه بر روی هم خراب شده‌اند.[7]
اولین خبر: درگیری اشرار با فتحعلی
اولین خبر منتشر شده از خراسان در روزنامۀ ادب، مربوط به درگیری اشرار با فتحعلی‌بیگ، نایب‌الحکومه قریۀ جوین از توابع بجستان است. در این درگیری نایب‌الحکومه به همراه یک نفر قزاق کشته و اشرار موفق به فرار می‌شوند.[8]
از نکات قابل توجه در این روزنامه، اعلام نرخ ارتزاق در شهر مشهد است: گندم خرواری شش الی هفت تومان؛ جو خرواری سه الی سه تومان‌ونیم؛ نان یک من و ده سیر الی یک من‌ونیم، یک قران؛ آرد خرواری هشت تومان‌ونیم؛ زغال پسته، سه من یک قران؛ گوشت یک من سه قران‌ونیم؛ روغن، یازده قران؛ برنج یک من چهار قِران‌ونیم.[9] نقد و بررسی اوضاع و احوال شهر مشهد جزئی از برنامه‌های نویسندۀ ادب بوده، به‌طوری‌که در یکی از ستون‌های روزنامه، به تفصیل معایب شهری پرداخته است:
«مکرر خواسته ایم از بابت تنظیف کوچه‌ها چیزی بنویسیم مجال نشده؛ حال لایحه فوق ما را متذکر کرد، چند مسئله را یادآور شویم که موجب تنفر و تعفن و تولید امراض می‌شود:
اولاً، خاکروب‌ها و خرابه‌هایی که محل انواع کثافات شهر است؛
دوم، خون حیوانات که در معابر و شوارع و قراول خانه‌‌ها سر می‌برند؛
سوم، لاش‌های سگ و گربه که در کوچه‌ها می‌اندازند؛
چهارم، احشا و امعا و شکمبه و رودۀ ذبایح گاوکشی‌ها در کنار خیابان؛
پنجم، بستن اسب و استر و الاغ و گاو بر سرگذرها که علاوه‌بر کثافت از صدمۀ شاخ و لگد آن‌ها اطفال و زن‌ها آسوده نیستند؛
ششم منجلاب‌ها و مرداب‌های حمامات و مدارس، خاصه در محلۀ نوغان. امیدواریم درخصوص رفع این فقرات عنایتی شود»[10]
تخفیف «ادب» برای طلاب ساکن مشهد
روزنامه ادب علاوه بر اخبار داخلی و خارجی، مقالات سودمندی درباره تاریخ و دیگر علوم هم منتشر می‌کرد تا خوانندگان را با تکنولوژی و رشد و توسعه صنعت در اروپا آشنا سازد. برخی از این مقالات عبارت بودند از: کیفیات و حالات چای، راه‌آهن حجاز و.... آخرین مطلب سال اول ادب، به مطلبی با عنوان «شیوع علم باعث طول حیات است»، اختصاص دارد. این روزنامه در سال اول، با انتشار 48 شماره، در 15 شعبان 1319 به پایان می‌رسد.
در سال دوم، روزنامه تقریباً به سبک سابق بود؛ فقط‌اندازه خط ریزتر شد تا صفحات، گنجایش بیشتری داشته باشند. همچنین، به طلاب مدارس مشهد برای اشتراک، تخفیف ویژه داده شد، به شرطی که طلاب ساکن مشهد و در مدارس سکونت داشته باشند. همچنین، اشتراک آنان کمتر از یک سال نباشد. در این‌صورت به آنان تخفیف داده می‌شد تا روزنامه را به قیمت سالانه دوازده قران تهیه کنند.[11]
به جای قصه شهرزاد، روزنامه «ادب» می‌خواندند
«صعود جراید»، از جمله مطالب مهم روزنامۀ ادب چاپ مشهد است که با خواندنش متوجه می‌شویم، فقط در شهر مشهد که مرکز ایالت خراسان است، حدود سیصد نسخه از روزنامه در هر هفته به مصرف می‌رسید. «اشخاصی هستند که سواد ندارند ولی روزنامه گرفته به دیگری می‌دهند که برای شان قرائت کند. زنان مقدسه و دختران دوشیزه این شهر روزنامه می‌خوانند... در قهوه‌خانه‌ها به‌جای قصۀ شهرزاد و دیوزاد یا داستان بیژن و بهمن روزنامۀ ادب قرائت می‌شود».[12]
همچنین، چاپ نقشۀ راه شوسه از مشهد به رباط شریف‌آباد، از اتفاقات جالب توجه سال دوم بوده است.[13]
روزنامه‌ای معاف از سانسور
بر اساس اظهار نظر یکی از پژوهشگران عرصه مطبوعات، چون روزنامۀ ادب شیوه‌ای متملقانه داشت، از سانسور معاف و بسیار مورد توجه و حمایت شاه بود.[14]
آخرین شماره ادب چاپ مشهد، شمارۀ 14سال سوم است که تاریخ ذیحجه 1320 را دارد. از آن پس، به‌علت مسافرت ادیب به تهران، روزنامه به تهران منتقل شد و شهر مشهد تا چهار سال بعد ازانتشار روزنامه محروم ماند.
منابع
[1]. نخستین‌های روزنامه نگاری ایران. رامین رسول اف. تهران: انتشارات جامعه شناسان.1389، ص603
[2]. تاریخ جراید و مطبوعات ایران. محمد صدر هاشمی. ج1. اصفهان: کمال. 1363، ص87
[3]. محمد صادق حسینی (ادیب الممالک فراهانی). سید فرید قاسمی. تهران: امیرکبیر. 1386، ص9
[4]. بلند آفتاب خراسان: یادنامه محمد تقی ملک الشعرای بهار. محمد گلبن. تهران: رسانش. 1380، ص303
[5]. روزنامه ادب، 14رمضان 1318، نمره اول
[6]. سفرنامه خراسان و کرمان. غلامحسین افضل‌الملک. به اهتمام قدرت ا... روشنی زعفرانلو. تهران: توس. بی تا، ص56و57
[7]. روزنامه ادب2 شوال 1318، ص 38
[8]. همان، 16 شوال 1318
[9]. همان، آخر شوال 1318، ص 73
[10]. همان، آخر شوال 1318، ص 72
[11]. همان، 1رمضان 1319، ص 3
[12]. محمد صادق حسینی (ادیب الممالک فراهانی). سید فرید قاسمی، ص27
[13]. روزنامه ادب، 10 ربیع‌الاول 1320، ص 220-221
[14]. تاریخ مطبوعات در ایران و جهان. جهانگیر صلح جو. تهران: امیرکبیر. 1348، ص161
نگاهی به اولین‌های روزنامه «خراسان»
اولین شماره روزنامه «خراسان» روز چهارشنبه اول تیرماه 1328 و به بهای اشتراک یک ساله (300شماره آن) 240ریال منتشر شد. تک شماره آن نیز یک ریال بود.
*اولین دفتر این روزنامه واقع در فلکه جنوبی بود.
*اولین خبر روزنامه خراسان در اولین شماره آن درباره ورود نایب السلطنه عراق، امیر عبدا... به مشهد بود.
*نخستین آگهی روزنامه خراسان در صفحه سوم شماره اول درباره سوپر رادیوست بود، همچنین در این آگهی، یخچال برقی خودکار تبلیغ شده بود.
*از جمله اولین حوادثی که خبر آن در روزنامه خراسان منتشر شد، فوت دو کارگر در چاه و درگذشت والده دکتر اقبال بود.