می‌گویند این نفت بوده که بهانه شد تا اولین توپ‌های فوتبال مقابل پای بازیکنان ایرانی بنشیند و نخستین تیم‌های این رشته در کشورمان ایجاد شوند. در منابع مختلفی آمده که؛ فوتبال را برای اولین بار انگلیسی‌های مقیم ایران در تهران و برخی شهرهای بزرگ و همچنین ملوانان کشتی‌های خارجی در بنادر خرمشهر، بوشهر، بندرعباس و...به راه‌انداختند.
اما جالب است بدانید که سابقه فوتبال در شهر مشهد به حدود یک قرن می‌رسد. علاقه به این ورزش موجب می‌شود تا باشگاه‌ها و تیم‌های مختلفی تاسیس شوند و مشهدی‌های زیادی هم طرفدار دوآتشه این تیم‌ها باشند. در این نوشتار به سرآغاز ورزش فوتبال در مشهد و نخستین مسابقات فوتبال در این شهر خواهیم پرداخت:
چالش پوشیدن لباس فوتبال
براساس خاطرات آموزگار در مجله «خواندنی ها»، سال 1298ش. چند نفر از جوانان به اصطلاح امروزی، روشن فکر و تحصیل کرده خراسان به مناسبت خواندن اخبار ورزشی که جسته و گریخته در جراید تهران منتشر می‌شد، از وجود ورزشی دسته جمعی موسوم به «فوتبال» که اصول آن بر پیش بردن مقصود بر روی کمک و مساعدت‌های اجتماعی گذاشته شده، پی بردند... و اصغر فرمانفرمایی از نویسندگان و مترجمین قدیمی ایرانی و عضو دارایی خراسان با فرانسه مکاتبه کرده بود و کتاب قوانین فوتبال و چند عدد توپ وارد کرد.
ظاهرا در آن ایام پوشیدن لباس فوتبال کار ساده‌ای نبوده است. تغییر لباس آن هم پوشیدن لباس کوتاه فوتبال در مشهد مخصوصا در آن روزگار اگر به قیمت جان صاحب لباس تمام نمی‌شد لااقل موجب تنفر از او می‌گردید.[1]
اولین باشگاه ورزشی مشهد، کدام بود؟
اما شاید برایتان جالب باشد که بدانید، اولین باشگاه ورزشی که در مشهد فعالیت خود را شروع کرد و در مطبوعات و اسناد بازتاب یافت، باشگاه «فردوسی» بود.
این مجموعه را در سال 1301ش، عده‌ای از جوانان با وجود موانع بسیار، سرپا کردند و نیت شان نیز ترویج بازی فوتبال بود و برای این منظور، یک دستۀ 22 نفری حاضر نمودند. دوازده تن از میان این عده، به فکر سازمان باشگاه ورزشی افتادند و در آذرماه 1303 باشگاهی به نام «انجمن فردوسی» را رسماً تأسیس کردند.
مؤسسان باشگاه فردوسی عبارت بودند از: محمود صبائی، حسن بهمن یار، طاهر بهادری، حسین آموزگار، گلشن آزادی، محمدرضا کیمیاوی، احمد پارسی، محمدحسین قدوسی، حسین میلانی، اسدا... مدرس رحمانی، اوکتائی و علی‌اکبر جهانبانی. اما در مرام‌نامۀ کلوپ فردوسی هدف از تأسیس این باشگاه را توسعه کامل انواع و اقسام ورزش ها، نمایش تئاتر، کنفرانس‌های اخلاقی و تأسیس کلاس موسیقی ذکر کرده بودند.[2]
مراسم افتتاحیۀ باشگاه فردوسی در تیرماه 1304 با حضور عده‌ای از بزرگان شهر مشهد برپا شد. در این جشن، از طرف حضار وعدۀ هرگونه مساعدت در پیشرفت باشگاه داده شد و بیشتر آنان به وعدۀ خود وفا کردند و انجمن را در تهیه وسایل کار با کمک‌های مادی یاری نمودند.
از میان مؤسسان باشگاه، هیئت عاملی شکل گرفت تا بهتر بتوانند در امور ورزشی با هدف و جدیت به کار مشغول شوند. در ابتدا محمود صبائی، عضو فعال انجمن و پس از آن بهمن‌یار مدیریت باشگاه فردوسی را به‌عهده گرفتند. چند سالی نیز سیدحسن مشکان طبسی ریاست افتخاری این باشگاه را عهده‌دار بود.
فردوسی و نادیا، رو در روی هم
باشگاه فردوسی در پیشرفت ورزش‌های جدید در مشهد بسیار مؤثر بود و در اوایل تأسیس موفق شد تا زمین فوتبالی در خارج از محوطه باشگاه، زمین والیبال و بسکتبال، دو زمین تنیس، محلی برای ورزش‌های پهلوانی، و میز پینگ‌پنگ احداث نماید. باشگاه دارای تیم‌های فوتبال، والیبال و بستکبال بود و این رشته‌ها را پیگیرانه دنبال می‌کرد.
در نتیجه پیشرفتی که باشگاه در قسمت فوتبال داشت، سرلشکر جهانبانی که در عرصه‌های ورزشی فعال بود، از تیم نادیای قفقاز دعوت کرد تا برای انجام مسابقه به مشهد بیایند. این مسابقه در حضور جمع زیادی از علاقه‌مندان به فوتبال برگزار شد که البته تیم نادیای قفقاز پیروز میدان بود.[3]
در همین ایام بود که ورزش‌های جدیدی به لیست موارد قبلی در دبستان‌ها و دبیرستان فردوسی مشهد اضافه شد و آقای رفیعا، اولین دبیر ورزش دبیرستان فردوسی مشهد، با جدیت به تربیت تیم‌های فوتبال و والیبال این مدرسه همت گماشت. در نتیجۀ زحمات وی بود که بوکس و شمشیربازی و ورزش‌های سوئدی نیز در دبیرستان فردوسی رواج پیدا کرد.[4]
به استناد اسناد تاریخی، در اردیبهشت 1314، مسابقه فوتبالی بین کلوپ فردوسی و دبیرستان نظام، در حضور پاکروان استاندار خراسان و سایر رؤسای دوایر دولتی در میدان حاج‌فیض‌ا... خان (محل بازی کلوپ فردوسی)، انجام شد و با نتیجه پنج بر صفر به نفع تیم کلوپ فردوسی به اتمام رسید.[5]
غلامرضا ریاضی نویسنده کتاب «راهنمای مشهد» نیز از «باشگاه فردوسی» به‌عنوان قدیمی‌ترین باشگاه ورزشی خراسان در رشته‌های تنیس و پینگ‌پنگ یاد کرده است.[6]
روزنامه «آفتاب شرق» هم در آن دوران در باب این باشگاه و اقداماتش نوشته است:«در اوایل سال 1313ش. کلوپ ورزشی دبیرستان فردوسی اولین اقدام خود را با بازدید از آرامگاه فردوسی شروع کرد. شصت نفر از محصلان به سرپرستی منوچهر مهران و آموزگار، روز جمعه با دوچرخه، مسافتی سی کیلومتری را از مقابل بیمارستان شاهرضا تا این آرامگاه رکاب زدند. سایر دبیران نیز به اتفاق مدیر دبیرستان، عصر جمعه با اتومبیل به آرامگاه رفتند و محصلان را تشویق کردند. آقای ذوقی رئیس معارف و اوقاف ایالتی خراسان هم برای قدردانی از آنان و بازدید از تعمیرات، به آرامگاه فردوسی عزیمت کرد. [7]
اما در سال 1318 اولین دوره مسابقات قهرمانی کشور در تهران برگزار می‌شود و تیم فوتبال مشهد نیز در آن شرکت می‌کند. متحدین، احمد میلانیان، لارودی، قبادمیرزا، عاصمی، خزین، ظهوریان، ایمانیان، سلطانی، مهدی زرگرنژاد، زندی، دانش پرور، بسردوست، بنی اعتماد، جواد و احمد اهرابی اعضای تیم فوتبال مشهد هستند که در بازی اول پنج بر صفر کرمان را می‌برند و در بازی دوم 5بر صفر مغلوب تیم فوتبال تهران شده و از دور مسابقات حذف می‌شوند.[8]
تیمی از مشهد اولین بازی خارجی ایران را انجام داد
به باور بسیاری اولین بازی فوتبال تیم ملی ایران، در سوم شهریور 1320 برابر تیم ملی فوتبال افغانستان برگزار شده است؛ در حالی‌که این تیم فوتبال منتخب مشهد بود که به نمایندگی از کشورمان، در مرداد سال1320 برای شرکت در مراسم جشن استقلال افغانستان، به مسابقات ورزشی این کشور رفت. در این مسابقات سه کشور ایران، افغانستان و هندوستان حضور داشتند.
تیم فوتبال مشهد که برای اولین‌بار به خارج از کشور (افغانستان) اعزام شده بود، در روز 21 مرداد وارد هرات شد و پس از دو روز اقامت در آن جا و پذیرایی از طرف نایب‌الحکومه و رئیس شهرداری، عصر روز 22 مرداد، به اتفاق مدیر معارف کابل (که به سمت مهماندار آن‌ها معین شده بود)، به طرف کابل عزیمت کرد در روز 25 مرداد، در قندهار با تیم آن جا مسابقه فوتبال داد و مسابقه را پنج بر صفر برد.
تیم منتخب ایران، عصر روز 28 مرداد وارد کابل شد و در بیرون شهر از طرف هیئت ورزش افغانستان مورد استقبال قرار گرفت.سپس روز اول شهریور سال1320، تیم ملی فوتبال ایران ( با نام تیم منتخب مشهد) در اولین دیدار رسمی خود با نتیجۀ یک بر صفر مغلوب تیم ملی افغانستان شد (که با نام تیم منتخب کابل روبه‌روی تیم فوتبال مشهد ایستاده بود).[9]
اعضای تیم منتخب مشهد عبارت بودند از؛« سرمربی: حسین صدقیانی، کمک مربی: فریدون شریف‌زاده، سرپرست: شعاع معتمد شیرازی و بازیکنان آن را نیز کریم کشاورز، حسن سهی‌فر، حسن ناظری از اصفهان و دو بازیکن به نا‌م‌های احمد میلانیان و غلام حیدر بهادر‌زاده از مشهد تشکیل می‌دادند.»
اولین جام ورزش مشهد
آقای اسکرین سرکنسول انگلیس در مشهد، علاقۀ مخصوصی به ورزش‌های قهرمانی داشت. در مهرماه 1321 با موافقت ادارۀ فرهنگ استان نهم، گلدانی نقره‌ای را به‌عنوان جام پیروزی به‌علاوۀ چهارده قطعه مدال نقره برای مسابقات فوتبال مشهد به جایزه گذاشت. دبیرستان‌ها حق داشتند دبیر ورزش و چهار تن از دیپلمه‌های خود را در این مسابقات شرکت دهند. دبیرستان‌های شاهرضا، دانشسرا و فردوسی، و دستجات آزاد شامل باشگاه‌های فردوسی، جوانان و بازرگان داوطلب شرکت در این مسابقات بودند. این مسابقات که در تاریخ 13 آذر 1321 برگزار شد، تیم فوتبال دانشسرا در مقابل تیم دبیرستان شاهرضا با نتیجۀ دو بر یک پیروز شد و فاتح گلدان نقره‌ای گردید.[10]
منابع
[1]. چگونه اولین دسته فوتبال ایران تشکیل شد؟. آموزگار. خواندنی ها. شماره 15. شماره مسلسل522، ص13
[2]. فوتبال ایران تاریخ مستند و مصور. مهدی عباسی. تهران: سلسله. 1380، ص 90
[3]. نخستین سالنامۀ ورزشی خراسان. مهدی ریاضی و دیگران. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات. 1325، ص8
[4]. سفر به خراسان. حسن ا... وردیان طوسی. مشهد: کتابکده. 1371، ص137
[5]. روزنامه طوس، 14 اردیبهشت 1314، ص 1
[6]. راهنمای مشهد. غلامرضا ریاضی. مشهد: کتابفروشی زوار. 1334، ص65
[7]. روزنامه آفتاب شرق، 17مهر 1314
[8]. دایرةالمعارف نامداران ورزش خراسان ۱۳۱۸ - ۱۳۷۷. حسن باغبان. مشهد: انتشارات قدس رضوی، ۱۳۹۰. ص47
[9]. ترین‌های ایران. امین باغداران و سمیه عباس‌نژاد. مشهد: نیکبخت. 1386، ص307
[10]. نخستین سالنامۀ ورزشی خراسان، ص 110