حوادث طبیعی از تاریخ شهرمان جدا نبوده اند و در جای‌جای آن می‌شود روایتی از زلزله‌ای بزرگ یا سیلی مهیب یا ... خواند. اما پاره‌ای دیگر از آن اتفاقات تاریخی، نحوه مواجهه مردمان آن دوران با حوادث بوده است. این که بر روزگارشان چه آمده و چطور دوباره زندگی را از سر گرفته اند؟ از میان این حوادث، یکی از ویران کننده ترین آن‌ها، سیلی بوده که خرداد 1329 رخ می دهد که علاوه بر خسارات فراوان، تلفاتی را نیز در پی دارد. ابعاد این حادثه چنان بزرگ بوده که در کتاب ها و نسخ تاریخی به آن اشارات متعددی شده است. در ادامه، این حادثه تاریخی را برایتان روایت کرده ایم:
یک سیل تاریخی به روایت اسناد قدیمی
در اسناد تاریخی از سیل خردادماه مشهد، به عنوان یکی از ویران‌کننده‌ترین حوادث طبیعی تاریخ شهر یاد شده است. در این حادثه که هشتم خرداد 1329 رخ می دهد، بخشی از شهر به خاطر سیلاب از بین می رود. این سیل پس از پرکردن خندق داخل شهر و پشت محله سعدآباد، خیابان فردوسی، تهران و دروازه عیدگاه به مرکز شهر جاری می شود و خرابی‌های بسیاری به بار می‌آورد. اهمیت موضوع، موجب می شود تا ماجرای این سیل در اسناد، مطبوعات و خاطرات مسئولان آن زمان انعکاس داشته باشد.
سید محسن صدرمعروف به «صدرالاشراف» که از سال 1327ش. به سمت استاندار خراسان منصوب شد، ماجرای سیل و علت آن را در خاطراتش چنین بیان می کند: «اولا باران شدیدی بود که قریب یک ساعت در شهر و اطراف با نهایت شدت بارید اما خندقی که دور شهر قدیم مشهد بود، پرنشد. این خندق به طور مارپیچ در وسط شهر واقع و خیابان هایی را که با آن تقاطع کرده بودند طاق زده اند ولی به ملاحظه آن که سطح خیابان روی پل، مرتفع تر از سطح خود خیابان نباشد، طاق ها مرتفع نیست و عمق زیاد ندارد. دیگر آن که شدت باران در کوهستان طرف جنوب غربی شهر و راه طرقبه و بند گلستان زیاد بود و همین که سیل به طرف شهر آمد، اتفاقا چوب های درخت تبریزی که از باغ ملک آباد بریده ودر مجرا برای حمل ریخته بودند را سیل با خود روانه ساخت و جلوی پل که روی کانال کشیده شده بود، سد گردید و به این واسطه آب در بالای سدی که جلوی خندق قدیم مشرف به شهر بود، جمع شده و سد را شکست و به خندق قدیم که در اواسط شهر به طور پیچ پیچ واقع شده بود، ریخت. گذشته از این که خندق قدیم که بعضی نقاط آن پرشده بود، وسعت عبور آب را نداشت و شروع به خرابی خانه های اطراف خندق کرد...[1] »
محمود بدر نیز در آن روزها، نایب التولیه آستان قدس رضوی بود. او در 9 خرداد طی گزارشی به ریاست دفتر مخصوص دربار شرح واقعه سیل مشهد را ارائه می کند و توضیح می دهد که تعداد خانه هایی که در این سیل خراب شده، هفتصد باب است که یا آسیب سخت به آن وارد آمده است یا قابل سکونت نیستند.
در این گزارش تعداد تلفات جانی معلوم نیست ولی تصور نمی رود از 30 نفر متجاوز باشد. به اذعان او، کشته شدگان عمدتا اشخاص فقیر و بیچاره بوده‌اند که غافلگیر شده و قادر به فرار از این سیل مهیب نبوده اند. صدرالاشراف بیشترین خرابی را متوجه محله عیدگاه دانسته و نوشته است:« خرابی در آخر خندق که محله عیدگاه است و خانه های آن هم از خشت و گل و در گودی ساخته شده، زیادتر از سایر نقاط بود یعنی فقرا بیشتر بی خانه شدند.»
دراین سیل به اماکن حرم مطهر، خسارتی وارد نشده است. این گزارش نشان می دهد قسمتی از دیوارهای باغ های خارج شهر که متعلق به آستان قدس است، فرو ریخته و به محصول سردرختی و زراعت صیفی نیز خساراتی وارد آمده است. همچنین به قنات گناباد که آب نهر شهر را تامین می کرد و همچنین مجاری آن تا شهر، خسارات مهمی وارد آمد که روز نهم خرداد، مقنی و کارگر کافی برای ترمیم قنات ها و اصلاح مجاری آب و تعیین میزان حقیقی خسارات اعزام شده اند. نایب التولیه آن دوران معتقد بود:« درباره کمک به اشخاص سیل زده و جبران خسارات وارده در این مورد احتیاجی به ارسال کمک جنسی یا نقدی از مرکز نیست و استاندار هم با این نظر موافقت دارند که وجوه خیریه و اعتباراتی که برای این قبیل امور در اختیار شهرداری و استانداری است کفاف جبران خسارات را می کند ... ولی اقتضا دارد اعتباری در اختیار بانک رهنی مشهد گذاشته شود که با شرایط بسیار سهل و ساده به اشخاصی که در اثر سیل بی خانمان شده اند وام بدهند تا خانه های خود را تعمیر یا در جای دیگر شهر برای خود خانه بسازند ...[2]»
نان و خورشت برای سیل زدگان
استاندار خراسان امداد رسانی به سیل زدگان و کمک های صورت گرفته را نیز چنین بیان کرده است: «دبستانی اطراف آن را آب گرفته و اطفال در خطر غرق و تلف شدن بودند، مساعدت مردم سبب نجات آن ها گردید. شب اول دستور دادم اعضای شیرو خورشید مشهد جلسه خود را تشکیل داده و مقداری چادر که در مسیر بود برای سیل زدگان که با حال تحیر و بهت در کنار خانه خراب خود یا دورتر نشسته بودند، برپا شود و نان برای آن ها تهیه شد و تا سه روز نان و خورشت و قند و چای و آب توسط شیرو خورشید به آن ها داده شد.[3]
همچنین سیل موجب ویران شدن بخشی از زندان شهربانی، اداره برق و شیر و خورشید سرخ می شود. [4] پس از ورود سیل به زندان زنان و بخشی از زندان مردان و تخریب آن، تعدادی از زندانی ها اقدام به فرار می کنند که در درگیری 6 نفر هدف اصابت گلوله قرار می گیرند.[5]
کوی بینوایان
چند صباح بعد، ساختمان سازی برای سیل زدگان در قطعه زمینی مقابل کارخانه نخریسی و نساجی خسروی مشهد انجام می شود و در مدت کمی 73 باب خانه و ده باب دکان آماده می شود. واگذاری این خانه ها به کسانی که در جریان سیل بیشترین خسارات را متحمل شده و جزو فقیرترین اشخاص بودند، با نظارت دستگاه های متولی وقت انجام می گیرد. همچنین چهل دستگاه پارچه بافی در آن جا نصب می شود تا مردم برای امرار معاش خود به شعربافی بپردازند.[6]
بانک رهنی ایران نیز مبلغ بیست میلیون ریال به اشخاصی که در اثر سیل 8 خرداد 1329 در مشهد آسیب دیده بودند، وام اعطا می کند.[7]سرانجام پس از شناسایی افراد نیازمند با کمک دولت، آستان قدس رضوی و خیران حدود 150 خانه برای سیل زدگان ساخته و در کمتر از یک سال به آن ها واگذار شد.
منابع
[1].خاطرات صدرالاشراف. محسن صدر. تهران: وحید. 1364، ص511
[2]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی. سند شماره، 36/118557
[3]. خاطرات صدرالاشراف، ص511
[4] تقویم تاریخ خراسان از مشروطیت تا انقلاب اسلامی. غلامرضا جلالی و همکاران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 1377. ص112
[5]. روزنامه خراسان 11/3/1329
[6]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی. سند شماره، 2/70071
[7]. همان. سند شماره، 10/118557