چند برش از زندگی مردی که موسس اولین دبیرستان پسرانه در خراسان بود
تعداد بازدید : 28
میـراثِ «دانش»
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
«محمد دانش بزرگ نیا» یکی از چهرههایی به شمار میآید که به واسطه خدمات فرهنگیاش برای مشهد، نامش در تاریخ این شهر ثبت شده است. یکی از شاخصترین اقدامات او در سالهای حیاتش، ایجاد اولین دبیرستان پسرانه مشهد بود.انتشار مجله دانش و نمایندگی در چهارمین دوره مجلس ملی به عنوان وکیل مردم نیشابور، بخش دیگری از کارنامه کاری او را تشکیل میدهد. البته بزرگنیا در کنار همه اینها اهل قلم بود و اشعار شاخصی از وی به میراث مانده است. در این مجال، به چند برش کوتاه از زندگی وی خواهیم پرداخت:
برش اول: حیات و ممات یک مرد بزرگ
محمد دانش بزرگنیا، فرزند حاج عبدالحسین معروف به طهرانی است که در سال 1310ق. در مشهد به دنیا آمد. وی از معروفترین بازرگانان خراسان بود. تحصیلات خود را در مشهد طی نمود و از محضر اساتیدی چون «ادیب نیشابوری» و «شیخ محمد حسین شیرازی» و «نصرت» استفاده کرد و شاعری نامور شد. «گلشن آزادی» در معرفی وی نوشته است:«او از ابتدای مشروطیت در صف احرار درآمد و دبیرستان متوسطه «دانش» از خدمات برجسته دانش بزرگ نیاست. بزرگ نیا در 32 سالگی[1] بود. وی در دوره چهارم قانون گذاری(1300-خرداد1302) با کسب 6190رای از 8250 رای ماخوذه از نیشابور به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید. میرزا محمد درسال 1304 نیز با کسب 1488 رای به عنوان نماینده مشهد در مجلس موسسان اول برگزیده شد.[2] چندین دوره نیز ریاست انجمن شهرداری و اتاق بازرگانی مشهد را داشته است.[3] » بزرگنیا، طبع شعری هم داشت و دیوان اشعار وی با عنوان «راز دانش» را در سال 1344 انتشارات امیرکبیر چاپ و منتشر کرد. او مدتی نایب رئیس انجمن ادبی فرهنگستان بود و مطالعاتی در نثر و نظم ایران داشت. تذکره ای نیز از شعرای مشهد تالیف کرده که دیده نشده است. اشعاری از دانش بزرگ نیا در مجله «یغما» منتشر شده است. روابط دوستانه او با ملک الشعرای بهار در جایجای تاریخ زندگیاش دیده میشود. در آذرماه 1307 زمانی که همسر دانش بزرگنیا فوت می کند، بهار که به واسطه کسالتی نتوانسته بود در مجلس ترحیم حاضر شود، برای او شعری روانه می کند که چند بیتی از آن در ادامه مطلب آمده است:
خواجه فرخ سیر محمد دانش/ ای که سخن گستری و دانش پرور
نثر تو چون بر صحیفه خامه بهزاد/ نظم تو چون در قنینه باده خلر
چون تو ندیده ام سخنوری به فصاحت/ دیده و سنجیده ام هزار سخنور[4]
اداره معارف خراسان به پاس خدمات ارزنده فرهنگی او اولین دبیرستان دولتی مشهد را به یاد وی نام گذاری کرد.[5] دانش بزرگ نیا اواخر عمرش به تهران مهاجرت کرد و سرانجام در اول فروردین 1347 دیده از جهان فرو بست.
برش دوم: دبیرستانی که به میراث ماند
ازدیاد فارغ التحصیلان دبستان های مشهد باعث شد تا عده ای از صاحبان فرهنگ و دانش به فکر توسعه فضاهای آموزشی شهر بیفتند. در زمره آنها «محمد دانش بزرگ نیا» بود که به عنوان یکی از تجار معتبر شهر شناخته می شد. او اولین دبیرستان پسرانه شهر را در سال 1296ش/1917م. بنا نهاد و برای آن عنوان «دانش» انتخاب کرد. جمعی از بزرگان شهر همچون عماد السلطنه، معاضدالوزاره، میرزا رضاخان کلنل و... او را در این مسیر همراهی کردند. این مرکز آموزشی ابتدا در کوچه «شوکتالدوله» قرار داشت و در سال نخست تحصیلی دارای دو کلاس و درمجموع 32 دانشآموز بود اما دوسالی که از تاسیس آن گذشت، بهعلت مشکلات مالی، این دبیرستان دولتی اعلام شد. با دولتی شدن دبیرستان تعداد دانش آموزان به 54 نفر رسید و بودجه مدرسه هم به 26هزار و 640 ریال ارتقا یافت. در سال تحصیلی 1301، پایه چهارم و بالاخره در سال 1306 پایه ششم در این دبیرستان دایر شد و در واقع در سال 1307ش. نخستین دانش آموزان مشهدی موفق به دریافت مدرک دیپلم متوسطه شدند.[6] طبق آماری، 28 نفر در آن دوران از این مدرسه فارغ التحصیل شدند.از جواد غفاری بهعنوان نخستین مدیر مدرسه دانش یاد شده است. نخستین معلمان این دبیرستان، محمدحسن ادیب هروی، اولیایی، نبوی، سالاری و... بودند. دبیرستان دانش از سال 1314 به ساختمان جدیدی واقع در خیابان دانش غربی منتقل شد و چون این ایام مقارن هزارمین سال تولد فردوسی بود، به دبیرستان فردوسی مشهور گردید.
برش سوم:اولین مجله خراسان
انتشار یک مجله از دیگر اقدامات فرهنگی محمد دانش بزرگ نیا در مشهد است. وی در 22 قوس (آذر) 1295 از طریق اداره معارف خراسان تقاضای انتشار مجله «دانش» را نمود که در 23 صفر 1335 / 1295.9.28 وزارت معارف امتیاز آن را صادر کرد.[7] مجله دانش با رویکرد علمی، ادبی تاسیس شد. دانش بزرگنیا مدیر مجله در این زمینه مینویسد: «مجله دانش، به قصد ترویج ادبیات و تجدید آثار متروکه بزرگان ایران و نقل افکار دانشمندان ملل و بیان سرگذشت گذشتگان تاسیس و اینک منتشر میگردد.» (مجله دانش، سال اول، شماره اول، ص1). مطالب این مجله را افراد مشهور و مهم مشهدی ترجمه و تألیف نمودهاند. افرادی که هر یک در زمان انتشار مجله، یا روزنامه نگاری حرفهای یا یکی از شعرای درجه یک کشوری بودند. تعدادی از نویسندگان مجله عبارت بودند از: محمد اسماعیل منیر مازندرانی، سید محمود فرخ خراسانی، محمد هاشم میرزا افسر قاجار، عبدالجواد ادیب نیشابوری، شاهزاده ایرج میرزا - جلال الممالک، دکتر مزین ومیرزا محمد خان ملک زاده.[8] مولف کتاب «خورشیدی که در تاریکی تبعید درخشید» علت توقیف مجله «دانش» را انتشار مقاله «قصر برلیان» در آن دانسته و در این زمینه نوشته است: مجله دانش این ستاره درخشان که در آسمان مطبوعات سال های نخست انقلاب مشروطیت طلوع کرده بود، به مناسبت درج مقاله قصر برلیان و توصیه چند نفر از مرده دلان... برای همیشه افول کرد.[9]
منابع
[1].اسناد تجاری ادوار اول تا پنجم مجلس شورای ملی (۱۲۸۵ - ۱۳۰۴ش). به کوشش راضیه یوسفینیا. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸، ص532 - [2]. رجال پارلمانی ایران (از مشروطه تا انقلاب اسلامی). منوچهر نظری؛ ویراستار یدا... شکری. تهران: فرهنگ معاصر. ۱۳۹۰، ص349 - [3]. صد سال شعر خراسان. تالیف علی اکبر گلشن آزادی؛ به کوشش احمد کمالپور "کمال". مشهد: آستان قدس رضوی، مرکز آفرینش های هنری، ۱۳۷۳. ص237 - [4]. اخوانیات: دو شاعر خراسانی. محمد دانش بزرگ نیا و محمد تقی بهار (ملک الشعرا). مجله: یغما. دی 1342. شماره 186 - [5]. تاریخچه آموزش و پرورش نوین خراسان از آغاز تا انقلاب اسلامی/ یوسف متولی حقیقی.- مشهد: مرندیز، ۱۳۸۴.ص154 - [6]. همان، ص157 - [7] . نام ها و نامه ها. ستار شهوازی. تهران: ایوار. 1383، ص81- [8].دانش؛ نخستین مجله خراسان. سید مهدی سید قطبی. نشریه الکترونیکی شمسه. شماره 26-27. بهار و تابستان 1394 - [9]. خورشیدی که در تاریکی تبعید درخشید/ نوشته م. س. علی آذری.- تهران: اقبال و شرکاء، ۱۳۵۰. ص12