روایتی از آیینهای خراسانیان قدیم در نوروز؛
تعداد بازدید : 70
3 بار خاموشی چراغ در استقبال از بهار
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
آیین نوروز ریشهای کهن در دل تاریخ ایران دارد و یادگار مردمی است که بهار برای شان یک آغاز نو و تمنایی برای حول حالنا بود.
این میراث چندین هزارساله ایران زمین، در میان اقوام و اهالی مناطق مختلف کشور به چاشنی سنتهای متفاوتی جشن گرفته میشد. خراسانیان برای گرامی داشت، تولد دوباه طبیعت، آیینهای مفصلی داشتند که در ادامه با شماری از آنها آشنا خواهید شد:
وقتی چراغها سه بار روشن و خاموش میشد
از قدیم مراسم تحویل سال باشکوهی در حرم مطهر رضوی برگزار میشد. در دوره قاجار مهمترین مراسم تحویل سال در بارگاه قدس رضوی شامل ارسال خلعت، جاروکشی، غبارروبی و نقاره زنی بود.
طبق سنتی قدیمی هر ساله از سوی آستانه، خلعتهای گران بهایی علاوه بر شاه، برای رجال و شخصیتهای مختلف دربار ارسال میشد که هزینههای زیادی بابت آنها صرف میشد. این رسم تا اوایل دوره پهلوی وجود داشت ولی پس از آن پیگیری نشد.
غبار روبی ضریح مطهر از دیگر مراسمی است که طبق آیین خاصی روزهای قبل از عید نوروز انجام میشود. چراغانی اماکن حرم مطهر از دیگر اقداماتی بود که قبل از تحویل سال انجام میشد. هنگام تحویل سال تمام چراغها را روشن میکردند و به محض حلول سال نو تمامی چراغها سه دفعه خاموش و روشن میشد و سپس نقاره نواخته میشد.[1]
سنجد ضدگزش و سیر ضد سردی
دکتر شکورزاده که تحقیقات قابل توجهی در زمینه آداب و رسوم مردم خراسان داشته است. راجع به هفت سین نوشته است: «در سینی هفت سین هفت چیز را که نام آنها با «س» شروع شده باشد به این شرح میچینند: سمنو، سکه، سرکه، سیر، سنجد، سماق، سیب و علاوه بر آن سبزه را نیز قرار میدهند.[2] » در این میان خراسانیها عقیده دارند اگر کسی در موقع تحویل سال سنجد بخورد تا آخر سال گزنده او را نخواهد گزید و اگر سیر بخورد رطوبت و سردی اش نخواهد کرد. [3]
از جشن میر نوروز تا حکومت زنان بر خانه
در قدیم جشن میر نوروزی در بین اقوام و طوایف خراسان به ویژه قسمتهای شمال این خطه متداول بوده است.
سخن در پرده میگویم چو گل از غنچه بیرون آی/که بیش ازپنج روزی نیست حکم میر نوروزی[4]
همچنین حکومت زنان در نوروز از دیگر آیینهایی است که در «بیمرغ گناباد» انجام میشد.در روز نهم تا سیزدهم فروردین حکومت و اختیارات به دست زنان میافتاد، هیچ مردی حق نداشت از خانه خارج شود و اگر خارج میشد، زنان اورا تنبیه میکردند. زنها وسایل و مایحتاج را تهیه و زندگی را اداره میکردند و اغلب روز را در خارج از خانه میگذراندند.[5]
مهره آبی در دانو
تقریبا دو هفته مانده به عید نوروز در شبی خاص اقوام کرمانج خراسان به پخت غذایی به نام «دانو» اقدام میکنند. محتویات این غذا عبارت است از گندم، نخود، عدس و ادویه. پس از آماده شدن دانو، مهرهای آبی رنگ را داخل ظرف آن میاندازند. آن گاه مادر خانواده با قاشقی بزرگ غذا را به نام هریک از اعضای خانواده بر میدارد. از کوچک ترین فرد خانواده شروع میکند به اسم بردن، مهره به نام هر کسی که درآید آن سال به نام آن فرد خواهد بود. اگر فرد مد نظر دارای خصوصیات اخلاقی خوب باشد سال خوب و پربرکتی در انتظارشان خواهد بود.
شبهای الهفه
در برخی از مناطق کلات نادر هفته آخر سال در روزها و شبهای یک شنبه شب، دوشنبه شب و سه شنبه شب که در بین مردم منطقه به «شبهای اله فه » (Elefe)معروف است، مراسمی بدین شرح برگزار میشود: عموم مردم برای اموات شان قرآن میخوانند و عصر روز سه شنبه آخر سال بر مزار مردهها حاضر میشوند و با قرائت قرآن و فاتحه روح آنان را شاد میکنند.
فال گوش ایستادن از دیگر رسوم این شب بود. عدهای پس از نیت کردن خانههایی را که در آنها به طرف قبله باز میشد انتخاب میکردند و اوایل شب به کنار در این خانهها رفته و بدون این که صاحب خانه متوجه شود، به صحبتهای آنها گوش میکردند.باور داشتند که اگر در خانواده صحبت از نیکی وکارهای خوب باشد، نیت فردی که فالگوش ایستاده، برآورده میشود و چنان چه صحبت چندان جالبی در آن خانواده مطرح نبود، فرد انجام کار مد نظرش را صلاح نمیدانست. معمولا دختران دم بخت و یا پسرها بیشتر به این کار میپرداختند. روز چهارشنبه نمادی از پاکی و طهارت بود. زیرا تطهیر و پاکی بخشی از باورهای مردم بود و با این عمل به تدارک عید میرفتند.
ریسمانی در طلب عیدی
در قدیم در شب عید نوروز، به ویژه در بین برخی از اقوام کلات، نوجوانان نیز بیکار نمیماندند و ریسمانی را تهیه میکردند و با دستمالی که به سرآن گره میزدند، خود را به روی بام خانه همسایهها میرساندند. در خانههای قدیمی معمولا سوراخی بر روی پشت بام تعبیه میشد که محل عبور دود از اجاق بود. ریسمان از سوراخ بخاری یا اجاق به داخل خانهانداخته میشد، صاحب خانه هم به رسم عیدی، شیرینی یا هر چه در خانه داشت بر گوشه دستمال گره میزد و با تکانی فرد متوجه میشد که عیدی را بگیرد. این که چرا این کار در شب و به صورت ناشناس انجام میگرفت؟ احتمالا به دلیل خجالت و شرم افراد در گذشته است. در واقع فردی که درخواست عیدی میداد، هیچ صحبتی نمیکرد. فقط ریسمان آویخته شده از دریچه خانهها نشانه عیدی گرفتن بود.
غذاهای نوروزی
رسم است در ایام نوروز غیر از شیرینی و تنقلات در هر شهر و روستایی نانهایی ویژه پخت میکنند. مردم کلات و قوچان فطیر مسکه و در تربت حیدریه غلفتی میپزند. همچنین در بخشهایی از خراسان شب آخر سال کهنه، سبزی پلو و ماهی و کوکو میخورند و در شب اول سال نو رشته پلو میخورند.[6]
بازیهای محلی
بازیهای معروف و رایج خراسان که در ایام عید مردم عموما با آنها خود را سرگرم میکنند عبارتند از: آرا آرا، از سرنو قزل خانم، استا سه پایه، استای زنجیرباف، از گلاچی گل، بجل بازی، تخم مرغ بازی، توپ زنجیر پله، توشله بازی، جوز بازی، جمبور جمبور آویزه خر سوز پالون سوز، درنهبازی، رد به رد، دست بده خرما بدم و....[7] در قوچان بازی آب پشتک و ازبک چور هم در ایام عید رواج دارد.[8]
منابع
[1]. نگاهی به مراسم تحویل سال نو در دربار و بارگاه رضوی. علی نجف زاده. مجله علمی تخصصی برگ فرهنگ. ص34
[2]. عقاید و رسوم مردم خراسان به انضمام پارهای اشعار و لغات و امثال و افسانهها و فالها و دعاها و معماها. ابراهیم شکورزاده. تهران. سروش. 1363. ص99
[3]. همان. ص101
.[4] شعر از حافظ
[5]. ایلها و طایفههای عشایری خراسان. سید علی میرنیا. تهران. موسسه انتشاراتی و آموزشی نسل دانش. 1369. ص223
[6] عقاید و رسوم مردم خراسان به انضمام پارهای اشعار و لغات و امثال و افسانهها و فالها و دعاها و معماها ص102
[7]. همان. ص107
[8]. سرزمین و مردم قوچان. محمد جابانی.مشهد. 1373. ص193