روایتی از ورود نخستین لکوموتیوها به مشهد
آن طور که تاریخ برایمان روایت می کند، «ایران» برای برخورداری از سیستم حمل و نقل ریلی هزینه‌های بسیاری می پردازد. ساخت راه‌آهن در کشورمان اول یک مسئله اقتصادی بود که بعدها تبدیل به چالشی سیاسی شد؛ از سنگ‌اندازی و عقب‌انداختن ساخت راه‌آهن از سوی بلژیکی‌ها بگیرید تا قرارداد تحریم ساخت راه‌آهن به مدت ۱۰ سال که از سوی روس‌ها به ناصرالدین‌شاه قاجار تحمیل شد و بعدها در ازای دریافت وامی، مظفرالدین‌شاه نیز ۱۰ سال دیگر این تحریم را پذیرفت.
پیش از آن، در سال ۱۸۸۲ میلادی (۱۲۶۱ شمسی) خط تراموایی به طول ۸۷۰۰ متر بین تهران و شاه‌عبدالعظیم کشیده شده بود. این خط‌آهن که یک متر عرض داشت، به وسیله موسیو «بواتال» فرانسوی اجرا و بعدها تکمیل آن به یک بلژیکی واگذار شد.در سال ۱۸۸۶ میلادی، خط‌آهنی در مسیر محمود آباد (سواحل جنوبی دریای مازندران) به آمل احداث شد. این طرح قرار بود تا تهران ادامه پیدا کند، ولی با کارشکنی‌های پیمانکاران بلژیکی به شکست انجامید و خطوط آن برچیده و برای احداث تلگراف استفاده شد.
اما اولین و قدیمی‌ترین راه‌آهن در ایران، خطی بود که از بندرانزلی و «پیره‌بازار» به رشت وجود داشت و بعدها جمع‌آوری شد. تنها بازمانده این مسیر یک لکوموتیو بخار است که روی آخرین قطعه چندمتری ریل، هنوز در داخل محوطه سازمان بنادر و دریانوردی انزلی خودنمایی می‌کند و تاریخ ۱۸۴۸ میلادی را روی خود دارد. ۱۲ کیلومتر از این مسیر تا اواسط دوره رضا شاه همچنان مورد استفاده بود.
در سال ۱۹۱۸ میلادی، راه‌آهنی به طول ۶۰ کیلومتر از بوشهر تا برازجان به وسیله انگلستان کشیده شد. این خط‌آهن بیشتر جنبه نظامی داشت، اگرچه باعث سهولت واردات کالای انگلستان از طریق بندر بوشهر هم می‌شد. در پایان جنگ اول جهانی انگلستان پیشنهاد فروش این خط‌آهن را به شهرداری بوشهر داد که متأسفانه بودجه شهرداری این شهر تکافوی خرید آن را نکرد و این مسیر توسط سازندگانش جمع آوری شد و مصالح آن به بصره در عراق انتقال یافت.
اما از میان داستان های مربوط به توسعه راه آهن در ایران؛ ورود خط آن به مشهد هم (که مصادف با سالگرد آن هستیم) جالب توجه است که در این گزارش بخش هایی از آن را می خوانید.
نخستین جشن راه آهن در مشهد
در دوره پهلوی اول کلنگ راه آهن سراسری ایران زده و طی مراسمی ریل گذاری شروع می شود. جالب است بدانید روزی که قرار بود با حضور رضاشاه کلنگ احداث راه‌آهن زده شود، به این مناسبت جشنی هم در مشهد برگزار شد. اسدی نایب‌التولیه وقت، برای رؤسای ادارات و بزرگان شهر مشهد دعوت‌نامه‌ای ارسال کرد.
«چون روز یک شنبه 23 مهرماه 1306، ساعت 3 بعدازظهر قرار است اولین کلنگ راه‌آهن ایران زده شود و رضاشاه مراسم شروع کار را افتتاح خواهند فرمود، در باغ تولیت در محل دبستان رضوی مجلس جشن و شادمانی منعقد خواهد شد. در این جشن برنامه هایی تدارک دیده بودند از جمله؛ محمد هاشم میرزا متخلص به افسر سخنران مراسم افتتاحیه بوده است. سپس علینقی خان فسا رئیس محاسبات آستانه مقدسه با موضوع تاریخ راه‌آهن از دیگر سخنرانان این جشن بوده اند. همچنین میرزا محسن خان اسدی رئیس مدرسه متوسطه راجع به فواید راه‌آهن و اهمیت آن در ثروت عمومی سخنرانی کرده است. در پایان هم تلگراف تشکری تهیه و توسط آقای حاج حسین آقا قرائت و به تهران ارسال می شود. [1]»
سوت نخستین لکوموتیو در مشهد
مشهد در همه دوره های تاریخی پذیرای شمار زیادی از مسافران و زائران بوده است. ایجاد شبکه راه آهن بین تهران و مشهد یکی از اقدامات مهم برای جابه جایی مسافر به شمار می آمد. در تاریخ 24 اسفند 1316، مجید آهی وزیر راه، طی تشریفاتی اولین کلنگ ساختمان خط گرمسار - مشهد را در ایستگاه گرمسار به زمین زد. در این خط، مهندس ژاپف که سابقا در کنسرسیوم کامپساکس انجام وظیفه می‌کرد به سرپرستی عملیات ساختمانی انتخاب شد و نقشه‌برداری خطوط هم برعهده مهندس مایر بود. این خط به طول 429 کیلومتر در تاریخ 2 شهریور 1320 به شاهرود رسید و در دوم خرداد 1321 از آن بهره‌‌برداری گردید و قرار بود تا پایان سال 1321 به مشهد برسد که با پیش آمدن وقایع شهریور 1320 (اشغال ایران در جنگ جهانی دوم) این عملیات ساختمانی مثل بیشتر کارهای عمرانی متوقف ماند. 12 سال بعد ریل‌گذاری این خط در سوم اسفند ماه 1333 شروع شد و در 20 دی‌ماه 1335 به ایستگاه مشهد رسید.
روز 8دی ماه 1335 برای اولین مرتبه صدای سوت لکوموتیو از چند کیلومتری مشهد در فضای شهر طنین انداز شد.[2] روزنامه خراسان با انعکاس این خبر نوشته است:«صدای سوت لکوموتیو راه آهن که وسایل ریل گذاری را همراه می آورد از حدود پایین خیابان در شهر شنیده شد و اهالی از شنیدن صدای آن که در تاریخ خراسان بی سابقه بوده و اولین نوبت است که این صدا به گوش می رسد فوق العاده مشعوف و ابراز شادمانی می نمودند.[3]»
ایستگاه راه آهن
مراسم مناقصه ساختمان ایستگاه راه‌آهن مشهد نیز در اول خرداد 1334 انجام شد و مرکز حوزه راه‌آهن شاهرود- مشهد به ریاست مهندس شهیدی در خیابان رازی تأسیس شد و امور مربوط به ساختمان و ریل‌گذاری راه‌آهن و همچنین ساختمان ایستگاه راه‌آهن مشهد تحت نظر وی قرار گرفت.[4]
مراسم کلنگ زنی ایستگاه راه آهن مشهد در ساعت 10 صبح 25 شهریور 1334 در مراسمی از طرف اداره ساختمان راه آهن در محوطه ایستگاه مقابل سیلو برگزار شد. تیمسار انصاری در پایان مراسم کلنگ و بیل مخصوصی را که برای این منظور تهیه شده بود برای نگهداری در موزه آستان قدس به دکتر شادمان اهدا کرد. از آن پس عملیات خاک‌ریزی و خاک‌برداری، به‌منظور تسطیح محوطه با استفاده از دستگاه‌های مکانیکی انجام شد و روزانه 1500 نفر کارگر و 500 نفر کارکنان فنی برای تکمیل ایستگاه کار می‌کردند. وسعت و مساحت محوطه ایستگاه راه‌آهن مشهد 33/1960283 متر مربع است.[5]
ورود اولین قطار به ایستگاه راه‌آهن مشهد در یک روز برفی
اولین قطار مخصوص راه‌آهن در16دی 1335 ساعت 10 و 10 دقیقه، درحالی‌که برف سراسر ایستگاه را پوشانیده بود و در ساعات اول صبح هوا به‌شدت سرد بود، در میان شادی مردم وارد ایستگاه مشهد شد. از طرف شرکت ایرانکار محوطه ایستگاه با پرچم تزیین شده بود. تعداد بی‌شماری گاو و گوسفند برای قربانی از طرف اصناف مختلف آماده شده بود.
17 دی 1335 به دستور دکتر شادمان نیابت تولیت به مناسبت رسیدن راه آهن به مشهد 800 نفر کارگر ریل گذاری به اضافه مهندسین و سر کارگران درآستان قدس پذیرایی شدند.[6]
مسافران اولین قطار تهران به مشهد
مسافران اولین قطار مشهد که به سرپرستی مسعود فتحی رئیس قطار سلطنتی هدایت می‌شد، عبارت بودند از: آقای جعفری، استاندار خراسان؛ مهندس کروکان، مدیرکل راه‌آهن؛ فقیه‌زاده، رئیس دادگستری؛ روحانی، شهردارجدید مشهد؛ عبدالوهاب اقبال؛ سرهنگ حمیدی، آجودان مخصوص شاه؛ سرهنگ فتحی؛ دکتر سامیراد، ریالای کمالی‌زاده؛ مهندسان، باصری، دستوری، صوفی، فرزانه‌پور، شعاع، فاطمی و آقایان ژیرار، ملت، دبیرزاده و عفتیان[7]
در مراسمی که به مناسبت ورود اولین قطار انجام شد، ابتدا محسن طاهری رئیس انجمن شهر مشهد و سپس مهندس شهیدی و جعفری استاندار خراسان سخنرانی کردند. در این روز از مهمانان و کارگران راه‌آهن در مهمان‌سرای آستان قدس رضوی پذیرایی شد. سرانجام در12 اردیبهشت 1336 راه آهن تهران به مشهد به طور رسمی به بهره برداری رسید و مصادف با این برنامه بهره برداری، 400 مسافر به طور رایگان به تهران مسافرت کردند.
ارتباط راه‌آهن تهران به مشهد یکی از آرزوهای دیرین مردم مشهد بود و افتتاح آن اثر زیادی در وضع اقتصادی خراسان به‌طور اعم و مشهد به‌طور اخص ایجاد کرد. از زمانی که شبکه راه‌آهن به مشهد رسید به نسبت محسوسی، بر شمار مسافران و زائران افزوده شد و تعداد زیادی مسافرخانه در نواحی مختلف مشهد به‌ویژه حوالی حرم و فلکه حضرت به وجود آمد. راه‌آهن از دو نظر در توسعه مشهد موثر واقع شد. نخست با افزایش مسافر و سیاح، پیشرفت محسوسی در کسب‌وکار و زراعت پدیدار گشت. عده‌ای از مردمی که در شهرستان‌های خراسان و سایر نقاط ایران در جست وجوی کار بودند برای یافتن کار به مشهد روی آوردند و در این شهر ساکن شدند. دیگر این که تعداد زیادی از اتومبیل‌هایی که در شاهراه تهران- مشهد کار می‌کردند، پس از احداث راه‌آهن تهران- مشهد، در جاده‌های بین مشهد و شهرستان‌های خراسان به‌کار افتادند و سبب سهولت حمل و نقل و رفت‌وآمد مردم این شهرستان‌ها با مشهد گردیدند. در سال 1336 تعداد280000نفر از طریق راه آهن مشهد به تهران و بالعکس جابه جا شده اند. در سال 1340 به 367907 نفر رسیده است.[8]
منابع
[1]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره 5و6/64560
[2] .روزنامه نوای خراسان. پنج شنبه 13/10/ 1335، ص1
[3] .روزنامه خراسان. چهارشنبه 12/10/ 1335، ص6
[4]. روزنامه خراسان، 28 خرداد 1334
[5]. راه‌آهن مشهد. محمد حسن محمودزاده طوسی. پایان نامه کارشناسی جغرافیا. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. 1339، ص32
[6] . روزنامه خراسان، شماره 2178، سال هشتم، ص 6
[7]. شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد. مشهد: شورای اسلامی شهر مشهد. مرکز پژوهش ها. ۱۳۹۵
[8]. جغرافیای شهری مشهد. عباس سعیدی. مجله دانشکده ادبیات مشهد. سال اول. شماره 2و3. سال1344، ص190