دیپلماسی آب و دغدغه هایی از جنس توسعه

سلسله چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب، از گذشته های دور گریبانگیر بشر بوده اما در جهان امروز به عنوان یک مسئله تعیین کننده در روابط دولت ها، نمود یافته است. از سویی این مسئله موجب شده اختلافات، همکاری ها و مذاکرات بر سر منابع آب و مدیریت این منابع، حقابه ها و منابع آبی مشترک، مسائل زیست محیطی و نقش آب در توسعه اقتصادی و... به بخش جدایی ناپذیری از تعاملات کشورها با یکدیگر و عنصر مهمی در سیاست خارجی آن ها تبدیل شود. از آن جا که دولت ها به دنبال تضمین پایداری منابع آبی جوامع شان به واسطه اعمال کنترل بر زیرساخت های فیزیکی هستند، ضرورت کنترل آب های سطحی به ویژه رودخانه های مرزی یا حوضه های آبریز مشترک بسیار ضروری می نماید. رودخانه های اترک، ارس، اروندرود، هیرمند و هریرود اصلی ترین رودخانه های مشترک ایران و کشورهای همسایه هستند. دو رودخانه اخیر مهم ترین رودخانه های ورودی در شرق کشور به شمار می آیند که بخشی از مرز ایران و افغانستان روی آن دو قرار دارد. اهمیت آب های منطقه شرق کشور، خاصه رودخانه هیرمند و تاثیر آن در اکوسیستم منطقه و همچنین در آمایش سرزمینی و اقتصادی از جایگاه بسیار حساسی برخوردار است. در مجموع رودخانه های مرزی و سهم ایران از آب آن ها، یکی از دغدغه های مهم برای مدیریت آب کشورمان است. موضوعی که بهانه مذاکرات و مباحث زیادی میان ایران و همسایگانش بوده است.
البته بررسی دایمی و پیگیری سهم کشورمان از این رودخانه های مرزی، از جمله وظایفی است که هیچ گاه نباید از نظر مسئولان ذی ربط دور بماند، زیرا ادامه حیات بخشی از جغرافیای ایران با آب های مرزی پیوند خورده است و نمونه آن را می توان در منطقه شرق کشور و چالش های موجود در آن محدوده مشاهده کرد.  به نظر می رسد قراردادهای آبی بین المللی مانند معاهدات، پروتکل ها و موافقـت نامـه هـای دو یـا چندجانبـه موجـب کـاهش در احتمال و شـدت اخـتلاف و مناقـشه بـین کـشورهای مختلف مـی شـوند و ایـران که بـا همـسایگان خـود در بیشتر رودخانه های مرزی فی مابین دارای قراردادهای دوجانبه است، باید از این ظرفیت برای احقاق حق خود بهره بگیرد. البته بعضی کشورها نظیر افغانستان، به بهانه کاهش بارندگی از ارائه حقوق قانونی کشورمان در بخش آب اجتناب می کنند.معتقدیم می توان از طریق بسط روابط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تاکید بر حسن همجواری با ملت و دولت افغانستان، بر مشکلات ناشی از کاهش آب رودخانه هیرمند غلبه کرد و این مسئله را الگویی قرار داد تا در دیگر نقاط کشور نیز مشکل آب های مرزی حل و فصل شود. باید توجه داشته باشیم که در سال های اخیر منطقه با یک خشکسالی شدید رو به رو بوده، از این رو بیش از پیش استفاده از آب رودخانه های مرزی و منابع آبی مشترک برای ایران اهمیت می یابد. در مقابل نبود تفاهم و دستیابی به یک راه حل منطقی و اصولی، علاوه بر عواقب سوء اجتماعی و اقتصادی این واقعه و اتلاف محصولات اقتصادی و افت سطح آب زیرزمینی، ضرر و زیان های مالی زیادی را به دنبال خواهد داشت. بنابراین اگر بتوانیم سیاست ها و منافع خویش را تدوین کنیم، سپس با کشورهای همسایه وارد مذاکره شویم، بسیاری از مسائل مربوط از طریق مذاکره حل و فصل خواهد شد و قطعا وضعیت مان بهبود خواهد یافت.البته نباید از این مهم غافل شد که در بسیاری از مواقع نیز ایران توانسته مسیر همکاری و همگرایی را با کشورهای ذی نفع، به خوبی در پیش بگیرد و با مدیریت بهینه منابع آبی مشترک، گام های مهمی در توسعه منطقه بردارد. در مجموع امروز که جهان با چالش های جدی در عرصه آب مواجه است، طرح های نو و خلاقانه و مدیریت ظرفیت کشورهای مختلف در این حوزه به مدد دیپلماسی موثر آبی، می تواند راهگشا واقع شود. در مجموع باید گفت؛ کمبود آب شیرین و میزان بارش کم باران در نقاط مختلف و افزایش بی رویه جمعیت و همچنین نیاز روزافزون به آب شیرین، مناسبات ایران را با کشورهای دارای حوضه های آبریز مشترک تحت الشعاع قرار داده است. حال از آن جا که حل مشکلات ناشی از کمبود آب از عهده تک‌تک کشورها بر نمی آید، همکاری های دو جانبه و چندجانبه و بین المللی در این زمینه اجتناب ناپذیر است. به این منظور دولت ها باید با اتخاذ تعاملات فعال و پویای دیپلماتیک بر این مسائل فائق آیند. بخش سیاست خارجی ما نیز  باید از طریق راهکارهای موثر تعاملاتی و چه بسا حقوقی زمینه تامین آب مورد نیاز برای توسعه پایدار را فراهم کند تا ضمن جلوگیری از برخورد و تنش، صلح پایدار به ارمغان بیاید.