قصه سرب و کاغذ

عده‌ای‌ آغاز چاپ‌ در ایران‌ را عصر ایلخانیان‌ می‌دانند؛ برخی‌ احتمال‌ داده‌اند که‌ یک گروه از اقلیت‌های مذهبی فارسی‌‌زبان‌ پیش‌ از سایر گروه‌ها‌ به‌ اهمیت‌ چاپ‌ کتاب‌ پی‌برده‌‌اند. هرچه بوده، ورود جدی صنعت چاپ به ایران، بهانه توسعه دانش و اطلاعات می شود؛ آن هم به مدد توسعه نشر کتاب و روزنامه‌ها.

از آن روزگاران تا به امروز، این صنعت دستخوش تغییرات زیادی شده است. اما ورود تجهیزات چاپ و چاپخانه به شهر مشهد هم برای خودش ماجراهایی داشته که در ادامه می‌خوانید:

میراث کشیشان‌ ارمنی‌ و میرزا صالح شیرازی

براساس‌ مدارک‌ موجود، نخستین‌ کتابی‌ که‌ در ایران‌ چاپ‌ شده‌، زبور داوود یا ساغموس‌ است‌ که‌ در 1638 به‌ زبان‌ و خط‌ ارمنی‌ در 572 صفحه‌ در جلفای‌ اصفهان‌ و به‌ دست‌ کشیشان‌ ارمنی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است.

گزارش های تاریخی هم سابقه چاپ در ایران را به دوره صفویه می رسانند و می گویند که اولین چاپخانه در حدود سال 1050ق. توسط مبلغان و کشیشان کارملیت در کلیسای اصفهان راه اندازی شده است. پس از آن، دیگر چاپخانه سنگی که درباره آن با اطمینان می‌توان سخن گفت، موردی بود که در تبریز و در سال 1234ق. به کوشش میرزا صالح شیرازی ایجاد شد. میرزا صالح که جزو اولین محصلان اعزام به خارج و به عنوان پایه گذار صنعت چاپ مطرح است[1] ، راجع به خرید چاپخانه از انگلستان نوشته است:«بنده را یقین این شد که رفتن به ایران جزم است، با خود اندیشه نمودم که به جز تحصیل اگر توانم چیزی از این ولایت به ایران برم که به کار دولت علّیه آید، شاید خوب باشد و مدت‌ها بود که خیال بردن چاپ و صنعت در سر من افتاده بود، چند روزی بعد از آن به لندن رفته عالی جاه قولونل خان را دیده کیفیت را به او حالی کردم. این مطلب را پسندید و از آن پس، مستر داتس نامی که استاد چاپ‌ساز است، یعنی، مختص آن است که انجیل را در زبان فارسی و هندی و سریانی و عربی و سایر زبان‌های غربیه چاپ می‌زند، دیده که روزی دو ساعت بنده در کارخانه او رفته من البدایه الی النهایه چاپ را آزموده ...[2]»

 از بازارچه کلاه‌دوزها تا دالان سقاها

مشهد از دیگر شهرهایی است که از اواسط دوره قاجار چاپخانه سنگی در آن راه اندازی شده است. درباره چاپ سنگی در مشهد، اطلاعات کمتری نسبت به اصفهان و شیراز وجود دارد. تا آخر قرن نوزدهم، تنها سه کتاب با چاپ سنگی مشهد شناخته شده است، که شامل این موارد هستند: دیوان حافظ به تاریخ 1267ق/1851م، رساله‌ای مذهبی به زبان عربی و بخشی به زبان فارسی و مقاله تلخیص العروض الوافیه فی علم القافیه (فارسی و عربی) به تاریخ 1295ق/1877م.

در اواخر سده 19، کارخانه آستان قدس رضوی و کارخانه مشهدی محمدرضا در مشهد فعال بود. در این سال‌ها، شماری کتاب چاپ شد ولی تنها درباره 9 کتاب آگاهی به‌دست آمد.[3] در سال 1286ش. آستان قدس رضوی اولین تجهیزات چاپخانه کوچک سنگی را خریداری و در بازارچه کلاه‌دوزها در شرق صحن نو آن را دایر کرد. امور این چاپخانه را شخصی به نام سیدمیرزا آقا برعهده داشت و به‌وسیله آن کتاب و زیارت‌نامه‌های آستان قدس به چاپ می‌رسید. اولین کتاب چاپ شده در این مطبعه، فواید الرضویه یا کتابچه صدیق‌الدوله است. این چاپخانه، تا سال 1306ش. نیز دایر بوده است. تمبرهایی که به دستور کاستین بلژیکی، رئیس گمرک، به‌علت نرسیدن تمبر از تهران در این چاپخانه در چهار نوع به چاپ رسیده، معروف است که بعدها چاپ آن ها توقیف و باطل گردید. در سال 1290ش، کنار قتلگاه و بست پایین‌خیابان که به دالان سقاها معروف بود، دو چاپخانه دیگر مشغول به‌کار شدند.

در سال 1295ش. چاپخانه سنگی دیگری از بادکوبه به وسیله مرحوم حاج اسماعیل سیگاری خریداری و در کوچه گندم آباد تأسیس شده تا سال 1298کار می‌کرده است و پس از مدتی آقای محمد اسماعیل علمی آن را خریده و چند جلد کتاب با آن به چاپ رسانیده سپس چاپخانه را به تهران منتقل نمودند.[4]

اولین چاپخانه‌های سربی

میرمرتضی روئین‌تن از ایرانیان مقیم ترکستان و قفقاز بود. در جوانی به روسیه رفت و در آن جا در صنف چاپ به کار پرداخت و امور فنی مربوط به چاپ و صفحه‌بندی را به‌خوبی آموخت. سال 1320ق. در بازگشت به مشهد، نخستین چاپخانه سربی را در این شهر به نام دارالطباعه طوس تأسیس کرد.[5] مطبعه طوس واقع در بازار و سرای بانک بود که 18 نفر در آن مشغول کار بودند. این چاپخانه در چاپ روزنامه های مشهد نقش موثری داشت به طوری که دومین نشریه چاپ مشهد، به نام «بشارت»، در سال 1285ش در آن به چاپ می‌رسید. همچنین، مهم‌ترین روزنامه‌های دیگر مشهد از جمله شرق، ایران، خورشید، طوس و نوبهار در چاپخانه وی به طبع می‌رسید.

در سال 1295ش، میرمرتضی روئین تن چاپخانه مجهز سربی را از اسکندر روسی در روسیه خریداری و در کاروانسرای ملک مقابل باغ نادری دایر کرد. این چاپخانه پس از مدتی به جنب حمام سرسوق واقع در بازار منتقل شد، تا این که پس از مرگ میرمرتضی، پسرش میرمجید آن را فروخت و از آن پس به نام طوس معروف گردید، مدتی بعد شیخ ‌احمد بهار بقیه چاپخانه‌ها را خرید و تکمیل کرد و شروع به چاپ روزنامه «بهار» نمود. وی در سال 1314ش، چاپخانه را به پسر عموی خود و آقای تهرانیان و یک نفر دیگر فروخت و از آن زمان به نام چاپخانه خراسان معروف شد. روزنامه طوس و بهار مدت ها با هزینه و همت میرمرتضی موسوی (روئین‌تن) چاپ و منتشر می‌شدند. وی علاوه‌بر امورفرهنگی، در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز فعال بود؛ کما این که پس از شهادت کلنل محمدتقی‌خان پسیان، میرمرتضی موسوی را در تاریخ 13 آبان1300، به همراه 75 تن از شخصیت‌های خراسانی دستگیر کردند. وی، شیخ احمد بهار و سیدحسن مشکان طبسی، جزو دوازده نفری بودند که به اعدام محکوم شدند، اما سرانجام پس از مدتی از حبس رهایی یافتند.

روئین‌تن از جمله افرادی بود که کنسولگری انگلیس در مشهد، وی را عنصر نامطلوب تشخیص داده بود. وی در اواخر سال 1301ش، به عضویت شعبه انجمن (اتحاد ایران)، در شهر مشهد در آمد. وی پس از کسب امتیاز روزنامه طوس، آن را در سال 1313ش. در مشهد منتشر کرد. سرانجام، پدر صنعت چاپ خراسان، پس از یک عمر کارچاپخانه داری و مطبوعاتی در ششم مرداد 1323 در مشهد درگذشت.[6]

چاپ روسی

ناظران پور از فعالان عرصه چاپ درباره  پیشینه چاپ در مشهد معتقد است:سابقه چاپ در مشهد به زمان جنگ جهانی اول برمی‌گردد که روس‌ها آمدند و این‌جا یک چاپخانه‌ای دایر کردند، بانک روس‌ها درست کردند، سرای روس‌ها این‌جا بود و در کنار آن هم یک چاپخانه دایر کردند که بعدها این چاپخانه به نام چاپخانه «توس» معروف شده بود و در این‌ چاپخانه ابزار و ماشین‌آلات خیلی قدیمی و حروف‌های قدیمی چوبی وجود داشت که واقعاً جالب و تماشایی بود، اگر آن‌ها می‌ماندند خیلی عالی بود. به هرحال آن ساختمان و بانک روس‌ها که تبدیل به چاپخانه شده بود، اواخر هم چاپ توس یک شکل و شمایل جالبی داشت که آن‌ها هم در آتش‌سوزی سوخت.[7]

از مطبعه طوس تا چاپخانه خراسان

در ابتدای قرن چهارده خورشیدی در مجموع شش چاپخانه در مشهد فعال بودند. از جمله مطبعه «طوس» که شرح آن بیان شد. شرکت مطبعه خراسان دومین چاپخانه حروفی مشهد بود که در خیابان شاه رضای سابق قرار داشت و مدیر آن «احمد بهار» و تعداد کارکنان آن 30 نفر بودند. همچنین شرکت مطبعه «روشن» در سال 1287ش. تاسیس شده است. این چاپخانه در خیابان شاه رضا قرار داشت و سید رضا صحاف مدیر آن بود. در این چاپخانه شش نفر مشغول کار بودند. مطبعه «نور» از دیگر چاپخانه های بزرگ مشهد بود که در سال 1302ش. درکوچه ارگ تاسیس شد. «ابوالقاسم واثق» موسس مطبعه نور بود و احمد حب حیدر مدیریت آن را بر عهده داشت. در این چاپخانه 25 نفر مشغول فعالیت های مربوط به چاپ بودند.

در سال 1313ش. مطبعه «جم» نیز در خیابان خسروی مشهد توسط محمد علی پیروز تاسیس شد که شش نفر در آن مشغول امور مربوط به چاپ بودند. میرزا اکبرخان گلشن آزادی در سال 1313ش مطبعه «آزادی» را در کوچه عدلیه تاسیس کرد که 12 نفر در این چاپخانه فعالیت چاپ داشتند.[8] همچنین چاپخانه زوار توسط حسین زوار در سال 1323ش. در عرصه چاپ مشهد فعالیت داشته است. چاپخانه ایران سال 1325ش توسط سید ابوالمعالی منصوری و چاپخانه گوتنبرگ در سال 1332 توسط غلامعلی شهربابکی فعال بوده اند. از دیگر چاپخانه های مشهد می توان به چاپخانه روزنامه خراسان اشاره کرد که در سال 1328 به مدیریت محمد صادق تهرانیان تاسیس شد. چاپخانه دانشگاه نیز در سال1341راه اندازی شد که بخش اعظم امور مربوط به چاپ مشهد در آن انجام می شد.

منابع

[1]. تاریخ چاپ سنگی در ایران. الیمپیادا پاولونا شچگلوا. ترجمه پروین منزوی. تهران: معین. 1388، ص48

[2]. گزارش سفر میرزا صالح شیرازی. ویرایش و دیباچه همایون شهیدی. تهران: موسسه انتشاراتی راه نو. 1362، ص360

[3] تاریخ چاپ سنگی در ایران، ص106

[4]. چاپخانه‌ها و گراورسازی‌های مشهد. علی قدسی. پایان نامه کارشناسی جغرافیا. دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه فردوسی.1351، ص21-23

[5] . گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون.علی نجف زاده. مشهد. مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد. 1392، ص89

[6]. نام‌ها و نامه‌ها روایتی از روزنامه‌ها و روزنامه نگاران خراسان در دوره قاجار. ستار شهوازی. تهران: ایوار. 1383، ص 101-102

[7]. مصاحبه با محمد ناظران پور21/08/1394

[8] .مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی. ص189