روزگاری که مشهد 23 یخچال داشت

ایرانی‌ها روزگاری رسم داشتند زمستان‌ها یخ را انبار و چله تابستان همان را مصرف می کردند. جالب این جاست که در آن ایام یخ کالایی «تجملی» برای مردمان این سرزمین به شمار می آمده و تنها آن‌هایی که دستشان به دهانشان می رسیده می توانستند از خنکی آن لذت ببرند.
به طور دقیق مشخص نیست که نخستین یخدان ها در چه زمانی ساخته شدند؟ به اذعان کتاب «یخ سازی طبیعی و سنتی در ایران»، سوزنی شاعر قرن ششم هجری از نخستین کسانی است که در اشعارش به یخدان اشاره می کند :
نه به مرد یک اندرم یخدان / نه سخن چون فقاع یخدانی
کس از محلت مرد یک از رز و یخدان/نه میوه آرد و نه یخ نماند پندارم
اما نکته مهم این جاست که مشهدی ها بعدها برای تولید همین کالای به اصطلاح لوکس، دست به کار شده و کارخانه ای بنا کردند. در ادامه این مطلب برای شما از پیوند «یخ» با زندگی مردمان این شهر خواهیم گفت:
یخ به یخچال چنین گفت سخن/ دور من از تو، تو باشی از من
در منابع مختلف ذکر شده که پرداختن به امور عام المنفعه اعم از ایجاد آب انبار و یخدان از گذشته های دور مورد توجه خیران بوده و حتی وقف آن و اختصاص موقوفاتی برای این امر در برخی شهرهای مختلف ایران رواج داشته است. پیش از این که یخ به شیوه مصنوعی تهیه شود، از یخدان‌ها برای تهیه یخ استفاده می‌شد. یخدان‌ها بناهایی مخروطی‌شکل و گل‌اندود بودند، با دیوارهای ضخیم و البته چاله‌ای با وسعت لازم، برای جمع شدن برف‌آب‌های زمستان و یخ بستن آن تا در هوای تابستان همچون یخچال‌ طبیعی مورد استفاده قرار گیرند. البته یخ‌هایی که این‌گونه به دست می‌آمد، غیربهداشتی و خالی از خس و خاشاک نبود.
در مشهد قدیم هم برای تهیه یخ از همین یخدان ها استفاده می شد و از این لحاظ جایگاه ویژه ای برای مردم داشتند. یخدان های «مزرعه الندشت» و «زرگران» از جمله قدیمی ترین این بناها در شهر مشهد بودند که سابقه تاریخی آن به دوره صفویه می رسید. از دیگر یخدان های مهم مشهد می توان به یخدان محراب‌خان، یخدان گودسلوک، یخدان باغ وزیر، یخدان محله سراب، یخدان سمزقند، یخدان باغ عنبر و ... اشاره کرد.
با شروع فصل گرما، عده‌ای که کارشان یخ‌فروشی بود به یخدان مراجعه می‌کردند و تکه‌های بلوری یخ را توی گاری‌هایشان می‌چیدند و در کوچه پس‌کوچه‌های شهر به فروش می‌رساندند. به سبب اهمیت یخ نزد مردم قدیم، برخی با زبان شعر یخچالیه‌هایی در وصف آن‌ها سروده‌اند که این قطعه از آن جمله است:
یخ به یخچال چنین گفت سخن/ دور من از تو، تو باشی از من٭
من به هجران تو در سوز و گداز / تو به فقدان من استی به محن
من و تو عاشق زاری بودیم / سال‌ها شیفته بر سرو علن
پنج ماه دگر آید خرداد گرم / گردد همه کوی و برزن
کت‌‌وشلوار و یخه دور افتد / بدر آیند به کار پیراهن
در هر دکه گروهی بینی / با صد افغان و غریو و شیون
با هزاران غو وجنجال و جدال / پنج قران بدهد و گیرد یک من...
روزگاری که مشهد 23یخچال داشت
نویسندگان کتاب «مکتب شاهپور» از 23 یخچال با ظرفیت 26000بار یخ در مشهد به سال 1313ش. یادکرده اند.[1]
اما تاریخچه نخستین یخچال مصنوعی شناخته‌شده به قرن هجده و نوزده میلادی می رسد. ورود صنایع نوین به ایران حکایتی جالب و شنیدنی دارد. روزنامه اطلاعات 10 تیر 1316 به تبلیغ یخچال الکترو لوکس کوچک نفتی پرداخته است. این نخستین یخچال ها از آلمان به ایران می آمد. بنابراین سابقه یخ ماشینی و قالبی در تهران به سال 1317 می رسد.[2]
در این میان، در مشهد نیز با گسترش برق تعدادی از کارخانه‌های وابسته به این انرژی هم در شهر راه‌اندازی شد که از آن‌جمله کارخانه یخ بود. [3]
اولین خبر راجع به کارخانه یخ در مشهد را روزنامه «آفتاب شرق» در اسفند 1316 منتشر کرد. به‎نوشته این روزنامه، قرار بود به‎زودی دستگاه کارخانه یخ مصنوعی که شهردار مشهد خریداری کرده بود، نصب شود.[4]  
مکاتبات مربوط به نصب کارخانه یخ سازی در زمان استانداری پاک روان ادامه داشته است. در 26 اردیبهشت وی طی مکاتبه ای با مکرم رئیس حسابداری املاک اختصاصی، تاکید کرده است:« با این که دو هفته است وجه گاز آمونیاک فرستاده شده هنوز از آن خبری نیست. مهندس هم برای نصب کارخانه یخ سازی از تهران مراجعت نکرده. اقدام نموده و نتیجه را اطلاع دهید.[5]»
در سندی دیگرمربوط به سال 1318، آقای روشن شهردارمشهد در مکاتبه‌ با شرکت سهامی برق به خرابی ماشین یخ‌‌سازی اشاره کرده است:
شهرداری مشهد
تاریخ 11 مرداد 1318
شرکت سهامی برق خراسان
راجع به تعمیر ماشین یخ‌سازی طبق تحقیقاتی که شخصاً از کارخانه نخریسی نموده، کاغذهای موسوم به [نا خوانا]مورد احتیاج است. خواهشمند است دستور فرمایید کاغذهای نامبرده را تلگرافی از تهران خریداری نمایید.
شهردار مشهد- روشن[6]
همچنین در آذرماه 1318شرکت سهامی برق خراسان یک دستگاه یخ سازی مستعمل را به مبلغ 39485 ریال به املاک اختصاصی فریمان فروخته است.[7]
با وجود این اخبار، تا سال 1332 خبری از تأسیس و راه‌اندازی کارخانه یخ در مشهد به‎دست نیامد، در این سال، روزنامه خراسان خبر تأسیس کارخانه یخ مصنوعی در مشهد را چنین منعکس کرده است:
«نظر به این که در زمستان سال 1331 هوا چندان سرد نشد که یخ به‌اندازه کافی برای مصرف شهر مشهد تهیه شود و با پیش آمدن فصل گرما ممکن است از لحاظ کمبود یخ مضیقه‌ای برای مردم ایجاد کند؛ لذا به منظور تأمین یخ مصرفی شهر مشهد و جلوگیری از گرانی آن، قرار شد چند دستگاه یخ‌‌سازی وارد و یخ مصنوعی تهیه و دردسترس مردم قرار گیرد.[8]»
همین روزنامه بعد از چند روز در تکمیل این خبر نوشته است: «به‌قرار اطلاع دستگاه یخ‌سازی به ظرفیت دو تن که قبلاً خبر آن را داده بودیم، به تازگی وارد و در خیابان فردوسی اتوشویی ژنرال نصب و از روز پنجم خرداد بهره‌برداری آن شروع و برای فروش به بازار داده خواهد شد».[9]
بااین‎حال، ظاهراً استفاده از یخچال‎های طبیعی بعد از این زمان نیز ادامه داشته است؛ چنان‌که در خبری در این باره آمده است:
«از شهرداری مشهد اطلاع می‌دهند، به‌منظور رفع نیازمندی امسال شهر مشهد از لحاظ مصرف یخ، از طرف شهرداری به دارندگان یخچال دستور ذخیره یخ از چندی قبل داده شده و تا به‌حال در 26 یخچال، حدود2115000 کیلو یخ و همچنین دو یخچال پر از برف برای مصرف تهیه بستنی ذخیره شده و این پس‌انداز، بیش ازمصرف یخ شهرستان مشهد می‌باشد و ممکن است بعداً هم مقدار دیگری یخ تهیه گردد. با این وصف، گذشته از آن که احتیاجی به مصرف یخ مصنوعی پیدا نخواهد شد، بلکه از لحاظ قیمت نیز برخلاف سال‌های قبل ارزان خواهد شد تا عموم بتوانندازآن استفاده کنند.»[10]
دومین کارخانه یخ‎سازی که خبر افتتاح آن منتشر شد کارخانه یخ قاسمی بود. روزنامه خراسان در این‎ باره نوشت:
«به تازگی شرکت قاسمیه یک قسمت از نیازمندی عمومی اهالی شهرستان مشهد را به‎وسیله وارد کردن کارخانه بزرگ یخ‎سازی مرتفع نموده است. به همین جهت کارخانه مزبور در ساعت 6بعداز ظهر روز شنبه 29 اردیبهشت 1335 به‌وسیله استاندار آقای رام افتتاح خواهد شد».[11] در دهه 50 نیزکارخانه یخ سازی جواهریه و یخ سازی شرق در مشهد فعال بوده اند.

*منابع
[1]. مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور). محمد تقی مدرس رضوی و دیگران تصحیح و توضیح مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم. 1386، ص189
[2]. روزنامه اطلاعات، 25تیر 1317
[3]. شناسایی و معرفی اولین های شهر مشهد، ص268
[4]. روزنامه آفتاب شرق، 14 اسفند 1316
[5]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، 6/102725
[6] همان، بایگانی راکد
[7] همان، سند شماره، 3/114152
[8]روزنامه خراسان، دوشنبه 21 اردیبهشت 1332، ص 4
[9] همان، 30 اردیبهشت 1332، ص 4
[10] همان، چهارشنبه 12 اسفند 1332، ص 4
[11] همان، 28 اردیبهشت 1335، ص 4