مروری بر ماجراهای برگزاری جشن هزاره فردوسی در مشهد

«میهن دوست ترینِ ایرانیان»، لقبی بود که به فردوسی در جشن بزرگی موسوم به هزاره فردوسی دادند. جشنی که مهرماه 1313  و همزمان با تکمیل بنای آرامگاه فردوسی در مشهد و توس برگزار شد.
شهرمان در آن ایام برای نخستین بار شاهد حضور جمع زیادی از  مستشرقان و ادیبان، رجال علمی و سیاسی بود و حال و هوایش چنان دستخوش این جشن بود که حتی شاعران هم دست به کار شده و برای این رویداد، ابیاتی سرودند که یکی‌شان این بود:
توس بفرش شده رشک بهشت
خاک خراسان شده عنبر سرشت
به بهانه روز فردوسی، لابه لای برگ‌های تقویم ماجرای برگزاری هزاره‌ای را جستیم که 84سال پیش به نام خالق شاهنامه برگزار شد.
بلیت بخت آزمایی به نام فردوسی
جالب است بدانید که در سال 1312ش. بانک ملی با مشارکت انجمن آثار ملی برای تکمیل آرامگاه فردوسی به چاپ و انتشار بلیت بخت آزمایی فردوسی اقدام می‌کند. این بانک در آگهی که به این مناسبت منتشر می‌کند، دلیل این را چنین توضیح می‌دهد:«متاسفانه مزار این حکیم عالی‌مقام که از هر گوشه آن حماسه مفاخرت ایرانیان به گوش می‌رسد، قرن ها در کنج فراموشی مانده و به دلیل بی کفایتی وجه ساختمان آن ناتمام مانده بود. بنابراین انجمن آثار ملی ایران از تمام مردم ایران دعوت می کند  تا در این بخت آزمایی مشارکت کنند.» خریداران این بلیت ها ممکن بود از 20 الی 200000ریال سود کنند.برای تجلیل از فردوسی شاعر حماسه سرای ایران و تکمیل ساختمان آرامگاه  فردوسی بلیت های بخت آزمایی در میان روسای مراکز دولتی تقسیم شد و ادارات دولتی مشهد هم در این امر سهیم بودند و هر کسی که بلیت بیشتری می‌خرید شانس بیشتری برای برنده شدن داشت.[1] شرایط بخت آزمایی هم بدین نحو بود که قیمت هر بلیت ده ریال تعیین و در مجموع  شصت هزار بلیت چاپ شده بود. تعداد بلیت های برنده 16000عدد بود که جمعا بهای آن 822700 ریال می شود. قرعه‌کشی بلیت ها در روز اول تیرماه 1313 در تهران با نظارت بانک ملی و با حضور هیئتی مرکب از نمایندگان نظمیه، بلدیه و انجمن آثار ملی انجام شد.[2]
در مشهد نیز تعدادی ازشهروندان ضمن خرید این بلیت ها به ساختمان مقبره فردوسی کمک های مالی کردند. اما سوای این اقدامات، انجمن آثار ملی در آستانه برگزاری کنگره هزاره فردوسی و ورود مهمانان خارجی؛ در 22 خرداد 1313 شعبه ای از انجمن را در مشهد ایجاد می کند. با توجه به وجود آثار تاریخی که نیاز به حفظ و مرمت داشتند، حضور نمایندگان این انجمن در مشهد ضروری می‌نمود.
برنامه هزاره فردوسی
در کنگره هزاره فردوسی که نخستین اجتماع بزرگ علمی در ایران بود، ۴۰تن از ایران‌شناسان برجسته از ۱۷کشور و ۴۰تن از دانشمندان و ادیبان ایرانی شرکت داشتند. برنامه کنگره و جشن هزاره فردوسی از روز چهارشنبه 11 مهر 1313 با ورود مهمانان به تهران شروع و مراسم افتتاحیه آن ساعت 10 صبح روز پنج شنبه 12مهرماه در سالن دانشسرای عالی انجام می شود. در روز اول پس از برگزاری جلسه علمی مهمانان هزاره فردوسی از عمارت و کتابخانه گلستان بازدید می کنند. روز دوم نیز افتتاح کتابخانه فردوسی و بازدید از مجلس شورای ملی و کنفرانسی راجع به فردوسی در سالن وزارت معارف برگزار می شود.روز شنبه 14 مهرماه ادامه برنامه ها جلسه علمی کنگره با سخنرانی یکی از مستشرقین و نمایش درام فردوسی در تکیه دولت همراه بود. روز یک شنبه 15 مهرماه بازدید از مدرسه صنایع مستظرفه، چوگان بازی با لباس های عصر فردوسی و نمایش های پهلوانی و نمایش فیلم راجع به زندگی فردوسی انجام شد. برنامه ها در چهارمین روز هزاره فردوسی با بازدید ازحفریات شهر ری و مسجد ورامین همراه بوده است. مهمانان هزاره فردوسی روز سه شنبه 17 مهرماه به سمت مشهد حرکت و شب اول را در شاهرود استراحت می کنند. سپس در 19 مهرماه به نیشابور می رسند و از آرامگاه خیام بازدید می کنند. روز جمعه 20 مهرماه وارد مشهد شده و از مسجد گوهرشاد و کتابخانه آستان قدس بازدید می کنند. سرانجام ساعت 3 بعدازظهر روز جمعه 20 مهرماه 1313 افتتاح آرامگاه فردوسی با حضور پهلوی اول و جمعی از مستشرقین و مهمانان صورت می گیرد. پس از آن انجمن ادبی خراسان، مهمانان هزاره را به مجلس شامی دعوت می کند. روز شنبه 21 مهرماه بیمارستان شاهرضا در مشهد افتتاح می شود و عصر آن روز شاهنامه خوانی در انجمن ادبی خراسان برگزار می شود. سرانجام صبح روز یک شنبه 22 مهرماه مهمانان هزاره فردوسی مشهد را به مقصد تهران ترک می کنند.[3]   
همزمان با برگزاری جشن هزاره فردوسی در تهران و مشهد، در دیگر نقاط کشور نیز برگزاری هزاره فردوسی گزارش شده است.به طوری که در خوزستان نیز این مراسم پیش بینی شده و با شرکت نظامی ها نمایش های رزمی، چوگان بازی و شاهنامه خوانی برگزار می شود و طبقات مختلف مردم در این جشن ها مشارکت می‌کنند.[4]
مشهد در تکاپوی جشن هزاره
اما نکته جالب توجه این است که برگزاری یک رویداد بزرگ فرهنگی در مشهد موجب می شود تا مسئولان شهری راجع به زیباسازی آن فعالیت های قابل توجهی داشته باشند. میرزا موسی خان مهام  شهردار وقت برای زیباسازی شهر اقدام به رنگ آمیزی دیوارهای دو طرف خیابان و چراغانی بازار و مغازه ها می کند. همچنین احداث پل در خیابان پهلوی و ایجاد میدان شاهپور(میدان توحید) در تابستان 1313ش. در همین ایام صورت می گیرد.[5] تزیین و فرش اندازی سالن ها، و آماده کردن محل استقرار مهمانان هزاره فردوسی از دیگر دغدغه های مسئولان شهر مشهد بوده است. حتی مبلغ 10000ریال برای آب پاشی مسیر حرکت مهمانان و خرید لوازم و اجرت ها هزینه شده است.[6]
مستشرقین و تعدادی از مهمان ها را در مهمانخانه پارس اسکان می دهند. برگزاری هزاره فردوسی موجب می شود تا انجمن آثار ملی اعتباراتی برای مرمت آثار تاریخی مشهد در نظر بگیرد.  زنده یادغلامحسین بقیعی پژوهشگر مشهدی ضمن اشاره به سفر رضاشاه در جریان هزاره فردوسی نوشته است:«...دستور دادند کلیه کاروان سراها، گاراژها و مغازه هایی که در و پنجره‌هایی به طرف خیابان دارند رنگ روغن بزنند، شیشه‌های شکسته و درهای بدقواره را مرمت کنند و پیاده روها را تمیز کنند... یک روز در دو سوی بالاخیابان و فلکه جنوبی، قدم به قدم پاسبان و سرباز ایستاد و عبور و مرور وسایط نقلیه از این مسیر ممنوع شد. گفتند شاه وارد شده و امروز می خواهد برود حرم. در مقابل بست پایین خیابان جمعیت زیادی اجتماع کرده بودند... چند اتومبیل سواری سیاه رنگ نزدیک چهارطبقه حضرتی متوقف شد و از درون یکی خود شاه بیرون آمد... مردم می گفتند از چشمش اشعه خاصی خارج می شود و هیچ کس نمی تواند به چشمش نگاه کند... شنلی که به دوش می گیرد، تیغ بند است و هیچ گلوله و شمشیری به آن کارگر نیست. از زیارت برگشت، یک راست به باغ منبع محل سکونت حاجی قائم مقام رفت... در مدتی که رضا شاه در مشهد اقامت داشت، طبق دستور شهربانی، هیچ حیوان بارکشی حق عبور از خیابان های مسیر او را نداشت. روزها در کلیه کاروان سراها را می بستند و به صاحبان حیوانات هم دستور داده بودند فقط شب ها به کاروان‌سراها وارد یا خارج شوند. روز سوم به آرامگاه تازه ساز فردوسی می رود و با حضور عده ای از خاورشناسان خارجی و ادبا و فرهنگ دوستان و نمایندگان مجلس و مقامات لشکری و کشوری نطق افتتاحیه کنگره هزارمین سال تولد وی را قرائت می کند. استاندار هم تقاضا می کند به مناسبت تقارن تاسیس مدرسه متوسطه دانش با جشن هزاره فردوسی، نام آن به دبیرستان فردوسی تبدیل شود... با این درخواست هم موافقت می شود.[7] »
نمایش فیلم فردوسی
نمایش «فیلم فردوسی» برای مستشرقین و مهمانان جشن هزاره، یکی از برنامه‌های این رویداد بود، به همین منظور موسسه سینمایی دیده بان حبیبی دستگاه آپارات و لوازم آن را به سالن هلال احمر (شیر و خورشید سابق) انتقال داد و فیلم را پخش کرد اما به خاطر جابه‌جایی، لامپ ناطق آپارات می سوزد و موجب تعطیلی موسسه سینمایی می شود و این مجموعه نیز تقاضای طلب دویست و هشتاد تومان خسارت می کند.[8]
منابع:
[1]. مر کز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، 32/97823
[2]. همان، 33/97823
[3]. همان، 74/99137
[4]. همان، 32/99137
[5]. تاریخ معاصر مشهد. یوسف متولی حقیق. ج1. ص253
[6]. مر کز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، 16/99137
[7]. مزار میر مراد(نمایی از مشهد قدیم).غلامحسین بقیعی. تهران: گوتنبرگ، 1373، ص151-152
[8]. مر کز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، 5/100201