مدرسه ای برای صنعتکاران

تاریخ برای نسل امروز، چیزی شبیه به یک پازل است. تشکیل شده از قطعات کوچکی که هر کدام‌شان در دوره و زمانی بر جای خود نشسته‌اند و امروز یک تصویر کامل را پیش چشم ما نشانده‌اند. بررسی روند شکل‌گیری و توسعه سیستم آموزشی شهر مشهد نیز همین روند را حکایت می‌کند.
در فاصله آن مکتب‌خانه‌های تاریخی دیروز تا این مراکز دانشگاهی پیشرفته امروز، یک تاریخ پر فراز و فرود قرار دارد. در «به روایت تاریخ» این هفته برای شما خواهیم گفت که اولین دبیرستان صنعتی شهر مشهد چطور ایجاد شد و نهایتا چطور گذر روزگار را دوام آورد تا امروز در حاشیه یکی از میادین شهرمان، به عنوان میراثی آموزشی شناخته شود.
ایجاد یک مدرسه در همسایگی گل بهار
ماجرای ایجاد اولین هنرستان صنعتی مشهد به توسعه صنایع در دوره پهلوی اول پیوند خورده است. در آن مقطع این دغدغه شکل گرفت که نیروهای متخصص این حوزه اندک‌شمار هستند، پس ایده تاسیس مدارسی با عنوان هنرستان در سیستم آموزشی آن دوران مطرح می‌شود. بر همین اساس در تاریخ 3 تیرماه 1307، لایحۀ استخدام معلم برای مدارس صنعتی مصوب می شود و عملا دولت اجازه پیدا می‌کند، دو نفر معلم تبعۀ آلمان را برای معلمی مدرسه صنعتی، یکی برای تعلیم فن آهنگری از 15 اردیبهشت 1307 و دیگری را برای فن نجاری از 15 شهریور 1307، به مدت سه سال و با حقوق سالی دوهزار وچهارصد تومان استخدام کند.[1]
اما در مشهد، تاسیس کارخانجات نخریسی و قند بهانه دست متولیان می‌دهد تا مرکزی آموزشی به تناسب نیاز این بخش ایجاد کنند. آقای فرهنگ، رئیس کارخانه قند آبکوه،  10 اردیبهشت 1315 تلگرافی از تهران دریافت می کند که درآن، از او درخواست شده است تا نظرش را درباره تعیین مکانی برای تأسیس هنرستان در مشهد اعلام کند. پاسخ آقای فرهنگ به تلگراف فوق برای هنرستان ایالت چنین بود: «مقتضی می‌داند نصف عمارت دارالتولیه را بدون باغچه به انضمام عمارت و حیاط عقب که سابقاً مدرسه بود، با گاراژ عمومی متصل به کوچۀ چهارباغ که ضمیمۀ حیاط و در دخول از آن جا می‌شود تخصیص دهند؛ اجاره ماهی 4000 ریال. همچنین، محل خالی نسبتاً مناسب دیگر، عمارت خضرائی واقع در قرب عدلیه، اجاره با موتور برق ماهی 1500 ریال پیشنهاد می‌شود»[2]
پس از این مکاتبات در مهرماه 1315ش. روزنامۀ آفتاب شرق ، درباره شروع به‌کار هنرستان مشهد  و رشته های آن نوشت: هنرستان مشهد که از طرف ادارۀ کل صناعت و معادن در مشهد تشکیل شده، امسال دارای شعب آهنگری و نجاری خواهد بود. شرط ورود به آن ارائۀ گواهی‌نامۀ شش‌ساله و دورۀ تحصیل آن پنج‌سال است. گویا در آن برهه، اولین محلی که برای این هنرستان پیش بینی می شود خیابان جهانبانی و محل سابق رستوران گل بهار بوده است.[3]
تلاش های هنل آلمانی برای یک هنرستان ایرانی
در اواخر نیمۀ اول سال 1315ش، آقای «تئودورهنل» (آلمانی) با همراهی آقایان ناصحی و نصیری، از طرف ادارۀ صناعت و معادن به مشهد آمد و شروع به تأسیس و تشکیل هنرستان مشهد کرد. وی با کوشش و فعالیتی بی‌نظیر توانست در اواخر مهرماه 1315، کلاس اول هنرستان را در دو بخش درودگری و فلزکاری در انتهای خیابان جنت، با عدۀ نسبتاً زیادی که اغلب از کلاس دوم دبیرستان به هنرستان آمده بودند، افتتاح کند. تدریس در بخش فلزکاری به عهدۀ آقای ناصحی و در بخش درودگری به عهدۀ آقای نصیری گذاشته شده بود که هر دو از زبده‌ترین هنرآموزان کشور بودند.
به سبب نبودن و نرسیدن وسایل لازم، هنرستان فاقد کارگاه بود؛ ولی در اواخر سال تحصیلی 1316ش، با تهیۀ محل در دروازه سراب و رسیدن ابزارآلات، کارگاه مهیا شد و هنرجویانی که یک سال فقط به تحصیل دروس علمی پرداخته بودند، در کارگاه هم مشغول فراگیری مهارت‌های فنی شدند.
در هر سال تحصیلی، دو کلاس فلزکاری و درودگری بر کلاس‌های قبلی اضافه و همزمان با این پیشرفت، کادر معلمان و هنرآموزان هنرستان تکمیل‌تر می‌شد. فعالیت و کوشش آقایان هنل، ناصحی و نصیری در فراهم‌آوردن و تهیه وسایل فنی ادامه داشت و به‌علت مهیا نبودن یک محل مناسب، ارسال ماشین‌آلات فنی از تهران ممکن نبود.
برای تهیه یک محل مناسب برای ساختمان هنرستان، پس از مکاتباتی که بین هنرستان و ادارۀ کل صناعت انجام شد، سرانجام موافقت شد که زمین و محل مناسبی برای هنرستان تهیه شود. درنهایت، زمین فعلی هنرستان (میدان تقی‌آباد) به مساحت 16هزار و 15 متر مربع، از دارایی خریداری و از مهرماه سال 1318ش احداث ساختمان آن شروع شد.[4] در20 خرداد 1318 هنل مدیرفنی هنرستان مشهد، از کارخانجات این شهر درخواست کرد تا هنرجویان را  حین تحصیل، در مراکز صنعتی به کار بگیرند. بنابراین درخواست کرد تا کارخانجات قندسازی، نخریسی، برق، چرم سازی، نوش و سیلو تعین کنند که هرکدام چند هنرجو را می‌توانند بپذیرند تا از طرف هنرستان، شاگردان زبده معرفی شوند. ضمناً چون هنرجویان از پایه‌‌های مختلف به این مراکز اعزام می شدند؛ اختلاف مزد آن ها هم در نظر گرفته می شد.
جنگ جهانی دوم و رکود هنرستان
در سال 1320ش، اثرات جنگ جهانی دوم به کشورمان رسید. در سوم شهریور 1320 که مشهد به اشغال روس‌ها درآمد، هنرستان مشهد هم در شعله‌های سوزان آن زیان‌های متعددی دید. آقای هنل دیگر به مشهد بازنگشت و اغلب هنرآموزان و دبیران که به تهران رفته بودند از بازگشت به مشهد خودداری کردند. درنتیجه، پس از آن همه فعالیت، هنرستان دچار رکود بی‌سابقه‌ای و تمام فعالیت‌ها متوقف شد و حتی کلاس‌های پنجم و ششم، تا نیمه آذرماه نتوانستند شروع به‌کار کنند.
در اول دی‌ماه 1320، آقای علی محمودی که خود از نقاشان زبردست و شاگرد و داماد مرحوم استاد کمال‌الملک بود، به مشهد آمد و به ریاست هنرستان منصوب شد. وی توانست به وضع از هم گسیختۀ هنرستان تا حدی سر و سامان دهد، ولی به دلایل مختلفی، دیگر مردم از هنرستان استقبال نمی‌کردند، به‌طوری‌که تعداد هنرجویان به‌جای افزایش کاهش می‌یافت.
چون محل سابق برای هنرستان کافی نبود، در مهر سال 1321ش هنرستان به محل جدید «باغ مرحوم حاجی ناظر»، واقع در خیابان فردوسی منتقل شد. همزمان با این انتقال، مکاتبات برای تکمیل طبقه اول ساختمان هنرستان که بعد از وقایع شهریور 1320 متوقف شده بود، شروع و بالاخره موافقت شد که طبقۀ اول و ساختمان کارگاه‌ها تکمیل شود. نهایتا در 20 خرداد 1323، هنرستان به محل اول خود منتقل شد. برای تجهیز هنرستان، ماشین‌آلات درودگری فریمان که در زمان رضاشاه در آن جا نصب شده بود، به مشهد منتقل شد؛ اما کارگاه فلزکاری به‌جز یک ماشین تراش که در سال 1317ش به مشهد فرستاده شده بود، فاقد وسایل ماشینی بود.
سال 1326ش، ساختمان طبقۀ دوم هنرستان شروع و پس از یک سال و اندی تکمیل شد. از اواخر سال تحصیلی 1327-1326ش، به‌جای آقای محمودی، مهندس تیموری که ازفارغ‌التحصیلان هنرستان و هنرسرای عالی بود به ریاست هنرستان مشهد منصوب شد.
حرکتی رو به رشد
 سال 1328ش، هنرستان‌ها به وزارت فرهنگ واگذار شد و مهندس تیموری به تهران منتقل و از ادارۀ فرهنگ خراسان، آقای مهندس احمد تبریزی، از فارغ‌التحصیلان هنرسرای عالی، به ریاست هنرستان مشهد منصوب شد[5]، در این برهه، 56 هنرجو در دو بخش فلزکاری و درودگری مشغول تحصیل بودند.
در سال 1328ش، به دستور وزیر فرهنگ، دورۀ تحصیل در هنرستان سه سال تعیین شد و به دانش‌آموزان هنرستان، ماهیانه مبلغ یکصدریال و ناهار و سرویس رفت و برگشت اختصاص داده شد. [6] بودجه هنرستان برای خرید مواد خام و ابزار و ماشین‌آلات در حدود 90000 ریال بود که این مبلغ کفاف خرید مواد خام مصرفی کارهای دستی هنرجویان را نمی‌داد. در نتیجۀ تلاش مسئولان وقت، پیشرفت هایی در وضع هنرستان حاصل شد و بودجه به 1000000 ریال ترقی افزایش یافت و تعداد کلاس‌ها از 12 به 19 کلاس و هنرجویان از 56 به 473 دانش‌آموز و کادر دبیران و هنرآموزان از 10 نفر به 30 نفر افزایش یافت. هنرستان صنعتی، در سال 1341ش، بودجه ای معادل 7میلیون و 482هزار و 196 ریال در سال داشت و کادر آموزشی آن مرکب از 26 هنرآموز، هفده دبیر و چهل استاد کار بودند.[7]
منابع:
[1]. روزنامه آفتاب شرق، 20 تیر 1307، ص 1
[2]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی. بایگانی راکد
[3]. روزنامه آفتاب شرق، 14 مهر 1315
[4]. سالنامه دبیرستان حرفه و هنرستان صنعتی مشهد. مشهد: چاپخانه خراسان. 1336، ص 7-9
[5]. سالنامه دبیرستان حرفه و هنرستان صنعتی مشهد، ص21
[6]. روزنامه خراسان، 9 آذر 1328، ص 4
[7] . بهشت شرق. سید حسین موسوی مغانی. مشهد: زوار، 1341، ص 165