الو...الو! مشهد؟!

142سال پیش که گراهام بل اسکاتلندی موفق به اختراع تلفن شد، احتمالا فکرش را هم نمی‌کرد که روزگاری اختراعش عنان زندگی مردمان را در دست بگیرد و آن گوشی‌های ثابت و سیم‌های متصل به آن، جای خود را به تلفن‌های همراه همه‌کاره بدهد.

11 یا 12 سال پس از اختراع آن، تلفن به ایران وارد شد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود، در شرح وقایع جمادی الاخر سال 1302، به تلفنی اشاره می‌کند که ره‌آورد سفر فرنگ معین الملک(سفیر ایران در عثمانی) بوده و از آن برای برقراری تماس از شمس‌العماره تا باغ سپهسالار استفاده می‌شده و ظاهراً این نخستین تماس تلفنی در ایران بوده است.

اما مولف کتاب تاریخ موسسات تمدنی جدید درباره ماجرای ورود تلفن به ایران و نقش کامران میرزا در این ماجرا، چنین می نویسد: راهنمای او  در این کار، مسیو بواتال فرانسوی بود که در سال 1305ق. از دولت ایران امتیاز راه آهن شهرری را گرفته است و به تصور این که بتواند امتیاز تلفن را از طریق کامران میرزا به دست آورد؛ یک رشته سیم بین کامرانیه و وزارت جنگ کشید، ولی هرگز نتوانست امتیاز آن را کسب کند. بر اساس روایت های تاریخی نخستین امتیاز تلفن ایران در ذی الحجه 1319 به مدت 50 سال به شرکتی واگذار شد که در شهر تبریز به شعاع 24 کیلومتر به ایجاد تلفن اقدام کند. به این ترتیب تلفن تبریز زودتر از تهران دایر شده است.[1]

به این ترتیب ، تلفن نخستین‌بار در دستگاه دولتی ایران و در عصر ناصری به راه افتاد ولی اعطای نخستین امتیاز تلفن و رواج آن در عصر مظفری بود.

در محرّم 1321، امتیاز تلفن تمام ایران را به مدت 60 سال به دوست محمدخان معیرالممالک واگذار کردند و وی ملزم شد از تاریخ صدور فرمان تا 3 سال تلفن تهران و تا 10 سال بعد تلفن دیگر شهرهای ایران را با هزینه خود راه اندازی کند.

تلفن‌خانه 70شماره‌ای

مشهد بعد از تبریز دومین شهری بود که بساط مخابرات و تلفن در آن ایجاد شد. در ماه شوال 1320 مظفرالدین‌شاه، طی فرمانی امتیاز تلفن مشهد و توابع را به مدت نامعلومی به احمدخان منشورالملک که کنسول وقت عشق‌آباد بود، واگذار کرد. در این فرمان آمده بود:« چون محسنات تکثیر شعبه تلفن در ممالک محروسه ایران در خاکپای مهر اعتلای همایون شاهنشاهی مشهود و مکشوف است، لهذا به موجب این فرمان مبارک امتیاز احداث تلفن در مشهد و اطراف آن را به جناب عمدة الامراء العظام منشور الملک کارپرداز عشق آباد مرحمت فرمودیم که بدون حق واگذاری به تبعه خارجه، هرچه زودتر به ایجاد تلفن شهر مشهد مقدس و اطراف اقدام نموده، در عهد شناسند.[2]»

 منشورالملک که جزو نخستین مؤسسان تلفن در ایران نیز بوده است،[3]با سرمایۀ شخصی و با شراکت میرزا‌ علی‌اکبرخان، یکی ازساکنان مشهد، به تأسیس تلفن در این شهر اقدام می‌کند. این تلفن‌خانه که تا سال 1324ق. به مدیریت میرزا‌ علی‌اکبرخان اداره می‌شد، بیش از هفتاد شماره نداشت.

تلفن‌های 30قِرانی

از سال 1334ق. با فوت میرزا علی اکبرخان، مؤسسۀ تلفن شهری مشهد زیر نظر منشورالملک و به سرپرستی حاج‌حسین‌آقا ملک اداره می‌شد. منشورالملک ادارۀ مؤسسۀ تلفن را از سال 1336ق. به میرزا علی‌اکبر لاری سپرد و در سال 1310ش. قسمتی از سهم خود را نیز به یکی از تجار مشهد به نام حسن‌اف واگذار ‌کرد. عادل نصیر بیک اف از دیگر  مدیران تلفن مشهد در این ایام است.[4]

در آغاز قرن چهارده خورشیدی در مشهد دو موسسه تلفن دایر بود. یکی شعبه ای از شرکت کل تلفن ایران، که مخابرات خراسان با آن موسسه بود. دیگر موسسه تلفن مرکزی مشهد و اطراف که در ابتدای خیابان خسروی قرار داشت و امتیاز آن با میرزا احمد خان منشورالملک بود. 15 کارمند و 225 نمره تلفن در مشهد داشت. نرخ ماهیانه هریک، 30 قران بود. محل شرکت کل تلفن ایران شعبه خراسان نیز در چهارباغ واقع بود.[5]

در 28 مرداد 1308 هیئت وزرا رسیدگی به امور تلفن را به وزارت پست و تلگراف واگذار نمود. بنابراین سرمایه‌گذاری  و توسعه تشکیلات تلفن در شهرستان ها به یکی از برنامه های جدی این وزارتخانه تبدیل شد. در این راستا مشکلات به وجود آمده برای تلفن مشهد موجب شد تا منشور الملک در 15 شهریور 1309طی مکاتبه ای با دفتر مخصوص شاه  و وزارت دربار مشکلاتش را بیان و منعکس کند. در بخشی از آن نامه آمده است: «...با وجود این که مکررا تا حال در این موضوع چه در موقعی که نظارت در امور تلفن ها با وزارت فواید عامه بوده، چه بعد از آن که اداره تلفن ضمیمه پست و تلگراف شده، این بنده در هر موقعی که شرکت تلفن تهران خواسته است به حدود امتیازیه این جانب تجاوز کند، به وسایل قانونی و مدارک کافیه، جواب اظهارات آن ها را داده ام. مع هذا این طور معلوم می شود که اخیرا به استناد قراردادی که موقتا بین هیات محترم دولت و شرکت مزبور منعقد شده است شرکت مزبور می خواهد در حدود امتیازیه بنده سیم کشی نماید، بدین معنی که می خواهد از مشهد به شهرهای اطراف سیم امتداد دهد. چون از قرار معلوم پیشنهادی از طرف دولت روی این زمینه به مجلس شورای ملی داده شد و بعضی از آقایان نمایندگان هم که در اداره تلفن تهران دارای سهم هستند، پیشنهاد مزبور را تقویت می کنند و از آن جایی که موارد پیشنهادی صریحا مخالف امتیازی است که به این جانب داده شده و باعث تضییع حقوق این بنده می گردد...در حفظ حقوق این خانه زاد در مقابل یک موسسه که مهمات آن از نمایندگان هستند تبعیض نشود.[6] »

ماجرای خودکار شدن تلفن و واگذاری آن

مؤسسۀ تلفن تا سال 1312ش. به سرپرستی منشورالملک و با مدیریت میرزا‌علی‌اکبر لاری اداره می‌شد. در سال 1315ش، منشورالملک که صاحب امتیاز تلفن مشهد بود، به پیشنهاد لاری مدیر تلفن، برای این که در مواقع وزش باد و توفان، سیم‌‌های تلفن به یکدیگرمتصل نشده و باعث از کار افتادن تلفن نگردد، اقدام به تهیه سیم کابل کرد تا تلفن فعلی مشهد به نوع «خودکار» آن تبدیل ‌شود.[7]در همان زمان منشورالملک، قسمت واگذاری شده به حسن‌اف را مجدداً خریداری کرد و تا اواسط سال1316ش، مؤسسۀ تلفن مشهد با سرمایۀ منشورالملک و ورثۀ میرزا علی‌اکبرخان و با مدیریت علی‌اکبر لاری اداره می‌شد. در همان سال، ورثۀ میرزا علی‌اکبرخان سرمایه خود را به تیمسارامیرخسروی مدیرکل وقت بانک ملی ‌فروخت و در دی‌ماه همان سال، منشورالملک، امتیاز تلفن مشهد و تیمسار امیرخسروی، تمام سهام خود را به شرکت سهامی تلفن ایران واگذار ‌کردند. در آن برهه، شماره‌های دایر در حدود 350 شماره بوده[8]  و مدیریت آن با مرحوم حسین عدل بود و پس از مدتی محمود کیمیایی مدیر شرکت تلفن استان نهم منصوب شد و تا سال 1328 این سمت را داشت. دیگر مدیران این شرکت به ترتیب علی صنیعی، مصطفی گوهر دوست، مهندس حسین جلیل  و در سال 1340 مهندس کمال الدین نوروزی سرپرست شرکت تلفن خراسان شد. در سال 1338 تلفن خودکار در مشهد راه اندازی شد و شماره های آن به بیش از 3000شماره رسید.[9]

 

منابع: 

[1]. تاریخ موسسات تمدنی جدید. حسین محبوبی اردکانی.ج3. تهران: انجمن دانشجویان دانشگاه تهران. 1354، ص2

[2]. اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضا شاه. به کوشش مرضیه یزدانی. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد. 1378،.ص250

[3] . روزنامه شهامت، 1 مهر 1315، ص 1

[4]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره 67369

[5] . مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی. ص186

[6] . اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضا شاه. ص249

[7]. روزنامه شهامت، 9 مهر 1315، ص 1

[8] . برق-تلفن-آب آشامیدنی مشهد.  عنایت ا... سهامی پایان نامه. 1350، ص 101-102

[9]. تلفن خراسان. مهدی عباس پور. پایان نامه سال 1344، ص7