کلافی از دل تاریخ

محققان رد پای صنعت نساجی در ایران را تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح در دل تاریخ جسته و یافته‌اند. می‌گویند حتی تا زمان روی کار آمدن مغولان، نساجی همیشه یکی از صنایع پُررونق ایران بوده و بازارهای جهانی هم مشتری محصولات ایرانی آن بوده است، اما از زمان تسلط مغول‌ها بر ایران کالای چشم بادامی‌ها رقیب تولید داخل می شود. چون  مغولان خراج گذار دولت چین شمالی بودند، القصه همه این‌ها را گفتیم که تاکید کنیم نساجی در ایران عمری طول و دراز دارد، چنان که در مشهد هم «شعربافی» یا همان «پارچه بافی» به‌عنوان یکی از مشاغل قدیمی شهر مشهد در دوره قاجار محسوب می شد.
می‌گفتند در دوره قجرها،  137 کارگاه شعربافی در محلات اصلی این شهر به کار تولید، اشتغال داشتند[1] و بخشی از محصولی که از این کارگاه‌ها خارج می‌شد، روانه بازارهای خارجی می شد، اما سال‌ها بعد و با توسعه صنایع جدید در ایران، یکی از بزرگ ترین کارخانه های نخریسی و نساجی در مشهد پایه ریزی شد. کارخانه «خسروی» اولین و بزرگ‌ترین کارخانه نساجی در خراسان به شمار می‌آمد که به ماشین‌آلات روز آن دوران مجهز بود. تأسیس این کارخانه به ارتقای ظرفیت‌های اقتصادی مشهد کمک کرد و در آن دوران به جذب حدود هزار کارگر به‌طورمستقیم منجر شد.[2]
محصول مشارکت تجار مشهد و زرتشتیان هندوستان
ماجرای راه‌اندازی کارخانۀ نخریسی، به واسطه اهمیت آن، انعکاس گسترده‌ای در مطبوعات آن دوران داشت به نوشتۀ روزنامۀ «طوس»، در سال 1313ش پس از ورود سلمان‌خان اسدی(فرزند نایب التولیه وقت)، مجلسی در منزل آقای اسدی با حضور  عده‌ای از تجار مشهد برگزار شد که در آن مقدمات تأسیس کارخانۀ نخریسی با سرمایه پانصدوپنجاه‌هزارتومان فراهم آمد. قرار شد که مبلغ سیصدهزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل کنند و دویست‌وپنجاه‌هزار تومان هم تجار زرتشتیان هندوستان عهده‌دار شوند.[3]
به این ترتیب، شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند 1313، در مشهد برای مدت پنجاه‌سال به ثبت رسید. در اولین مجمع عمومی شرکت که در منزل محمد ولیخان اسدی تشکیل شد، در این نشست، 27 نفر که جمعاً صاحب11هزار و716 سهم به مبلغ5858000 ریال بودند، حضور داشتند و شش نفر دیگر که صاحب 284 سهم به مبلغ142000 ریال می شدند، غایب بودند.
در آن دوران، متولیان این مرکز صنعتی هدف از  تأسیس آن را، پیشرفت صنایع و رفع احتیاجات اهالی از منسوجاتی دانستند که از خارج وارد می‌شود و می‌توان در داخل مملکت وسایل تهیه آن را فراهم کرد.
مساحت بنای کارخانه در آن دوران هفت هزار و 600 متر اعلام شد و ماشین‌آلات نخریسی آن نیز به بهای 2400000 ریال به کمپانی برادران پلات انگلستان سفارش داده شد که مقداری لوازم یدکی مابه‌الاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود.
مراسم افتتاح کارخانه نخریسی و نساجی عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه  1316 برگزار شد.[4]
در سال 1316 عزت وهاب زاده به عنوان اولین مدیرعامل کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان برگزیده شد. بعد از وی حسن احیائی از بیست و پنجم مهرماه1317به‌عنوان مدیر عامل کارخانه نخریسی و اکبر اسکوئی به‌عنوان معاون مدیرعامل انتخاب شد. کفایی، فرخ و منجذب و سیروس احمدی از دیگر مدیران عامل کارخانه تا زمان انقلاب اسلامی بودند.
قسمت‌های مختلف کارخانه عبارت بود از: حلاج‌خانه، کاردینگ، فلایر یک‌لا، رینگ، بقچه‌بندی، کلاف، غلتک‌سازی، چله‌خانه، آهار، بافندگی، رنگرزی و تکمیل.
کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان در دیگر نقاط هم نمایندگی داشت که امور مربوط به شرکت را انجام می‌دادند.
تعداد مستخدمان خارجی کارخانه نخریسی و نساجی در سال‌های آغازین فعالیت، چهار نفر بودند. مثلا هانس استرزنگر تابع کشور سوئیس. او در سال 1317 به استخدام شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی خراسان درآمد. طبق قرارداد، هانس به‌مدت سه‌سال با سمت متخصص طراحی استخدام شد. حقوق وی در سال اول چهار هزار ریال بود. همچنین ویلیام فن فوکس از 25 آبان 1317 به استخدام شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی خراسان درآمد و تا تیر 1319 با این شرکت قرارداد داشت. وی با حقوق ماهیانۀ سه هزار و 750 ریال به‌عنوان مدیرفنی کارخانه نخریسی تعیین شده بود.
سپس پستونجی میستری، تبعۀ انگلیس، در قسمت بخار با حقوق 1500ریال به استخدام کارخانه نخریسی درآمد. کارخانه نخریسی اتو ویبی تبعه کشور سوئیس را نیز از فروردین 1319 به مدت سه سال با حقوق ماهیانه3000ریال استخدام کرد.
حقوق‌های دو ریال و 15 شاهی
در سال 1318 در مجموع تعداد 448نفر در کارخانه مشغول کار بودند، که این تعداد شامل کارگران مرد بالای پانزده سال 242 نفر با حقوق روزانه حدود پنج ریال و95شاهی؛ کارگران زن بالای پانزده سال100نفر با حقوق روزانه حدود دو ریال و 15شاهی؛ زنان زیر پانزده سال، 52 نفر با حقوق روزانه یک ریال و 60شاهی؛ و مردان زیر پانزده سال، 54نفر با حقوق روزانه دو ریال و 25شاهی می شد. همچنین، کارخانه روزانه 150 تا 200 بقچه نخ تولید می‌کرد.
صاحبان کارخانه نخریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهاب زاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعاً 70درصد کل سهام را شامل می‌شد و کمتر از 30درصد باقی‌مانده متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود.[5] هیئت‌مدیره شرکت خسروی نیز  از سال 1313 تا 1319، عبارت ازهفت نفر بود که طبق مقررات اساسنامه، سه نفر از بین شرکای پارسی مقیم هندوستان و چهار نفر از بین شرکای مقیم خراسان انتخاب می‌شدند.
کارخانه نخریسی مسئول تأمین برق شهر مشهد
در سوم بهمن 1318، شرکت سهامی نساجی خسروی خراسان اکثریت سهام برق خراسان را خریداری کرد و آقای گلمکانی، علی درودی و جلال محمدی عضو هیئت تصفیه شرکت سهامی برق خراسان تعیین شدند تا اموال شرکت سهامی برق را به شرکت نخریسی و نساجی خسروی خراسان منتقل کنند. از این تاریخ کارخانه نخریسی مسئول تأمین برق شهر مشهد ‌شد. چنین به نظرمی رسد بعد از شهریور 1320 با اشغال مشهد و تورم ناشی از حضور متفقین در ایران، کارخانه به‌لحاظ اقتصادی دچار بحران ‌شده است؛ چنان‌که در همین سال، عده‌ای از سهامداران مقیم یزد، به عدم سوددهی کارخانه و میزان مصرف برق اماکن آستان قدس که طبق قرارداد رایگان بوده معترض بوده‌اند. شرکت خسروی که قریب به دوثلث مالکان آن از ملل متنوع مسلمان، زرتشتی، مسیحی، بودایی، کلیمی، برهمایی و... است و برای خدمت به کشور ایران تأسیس شده، بر اثر مشکلات عدیده سود قابل توجهی به صاحبانش تا سال 1322 پرداخت نکرده است.
در سال 1336 حدود 781 نفر کارگر، هشت مهندس و کارشناس ایرانی، یک مهندس خارجی و 64 کارمند مشغول انجام وظیفه بوده اند. همچنین این کارخانه دارای 10864دوک ریسندگی و 150دستگاه بافندگی است. این کارخانه در سال 1347، با پنجاه‌میلیون سرمایه‌گذاری جدید تجدید حیات کرد و سهام جدید آن را آستان قدس خریداری کرد و درنتیجه 150 دستگاه بافندگی تمام اتوماتیک به آن اضافه شد[6]
از نفوذ توده‌ای ها در کارخانه تا تعطیلی آن
با اقدامات مسئولان وقت استان، کارخانۀ نخریسی به‌عنوان مؤسسه‌ای فعال و اقتصادی مجدد فعالیت خود را آغاز کرد. اقدامات مسئولان وقت کارخانه موجب شد تا در سال 1351، گزارشی از فعالیت‌های آن در کتابی مستقل به رشته تحریر درآید. این کتاب که موفقیت در انقلاب نام دارد، به تحولات کارخانه طی سال‌های 1346 تا 1350 پرداخته است[7] ایجاد نانوایی، گاوداری و تعاونی از بخش هایی بودند که در کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان در اواخر دهه چهل ایجاد شدند، کارخانه نخریسی در سال 1350 با حدود هزار و 180 نیروی کارگر یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی به‌شمار می‌آمد.
یکی از مسائلی که در دهۀ 1320 کارخانۀ نخریسی با آن مواجه بود، تبلیغات حزب توده و نفوذ اندیشه‌های آن در این کارخانه است. طبق برخی گفته‌ها، بیش از نیمی ازکارگران نخریسی طرفدار یا دارای تمایلات توده‌ای بودند. به همین دلیل، در سال 1332، شماری از کارگران نخریسی دستگیر و عده‌ای اخراج ‌شدند. فعالیت‌های حزب توده در مشهد از سال 1332 به بعد، با دستگیر و زندانی کردن فعالان حزب توده کاملاً سرکوب ‌شد و عده‌ای هم از فشاری که احساس کردند، راه مهاجرت به شوروی را در پیش گرفتند. سرانجام در دهۀ 1380، با سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در شعبۀ جدید شرکت نخریسی و نساجی خراسان در نیشابور، از فعالیت‌های کارخانۀ مشهد کاسته شد و درنهایت در اواسط این دهه کارخانۀ نخریسی تعطیل شد.
 
منابع:
[1]. نفوس ارض اقدس یا مردم مشهد قدیم. زین العابدین میرزای قاجار. تصحیح و توضیح از مهدی سیدی. مشهد: مهبان. 1382. ص67
[2]. شناسایی و معرفی اولین های شهر مشهد. ص309
[3]. روزنامه طوس، 1بهمن ماه 1313ص 1
[4] . روزنامه شهامت، 12 اسفند 1316
[5]. سالنامه خراسان.عبدالحسین تهرانیان. مشهد: چاپخانه خراسان. 1318. ص 177
[6]. تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. محبوبی‌اردکانی. ج3. ص 121
[7]. موفقیت در انقلاب مشهد. علی اماندار. مشهد: 1351. ص 28