روزگار تلخ و شیرین قند

می‌گویند ایرانی‌ها اولین قومی بودند که هزاران سال پیش توانستند شکر متبلور سفید را به صورت جامد از نیشکر به دست آورند. این را ظروف و ابزاری که از هزاره پنجم قبل از میلاد کشف شده و نیز ظرف‌هایی که در ۲۰۰ سال قبل از میلاد در حفاری‌های دشت خوزستان و منطقه شوش دانیال به دست آمده است نشان می‌دهد.

براساس همین ارزیابی‌هاست که می‌گویند ایرانی ها نخستین قوم در اختراع صنعت قند وشکر بوده‌اند . البته شواهدی نیز در دست است که نشان می‌دهد تولید قند از این کشور به شرق و حتی هندوستان راه یافت و شاید از این روست که حافظ شیرین سخن در عهد خود، زبان فارسی را به قندی شیرین تشبیه می‌کند و می‌گوید این زبان با همه شیرینی‌هایش به هندوستان راه خواهد یافت، هندوستانی که در آن روزگار «بنگاله» نامیده می‌شد:

شکرشکن شوند همه طوطیان هند

زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود

خلاصه هر چه بوده، قرن‌ها بعد، مردمان این سرزمین آستین بالا می‌زنند و صنعت تولید این محصول را نیز در کشور بنا می‌گذارند. در ادامه این مطلب، برشی از روند توسعه صنعت قند و شکر در خطه خراسان را برای شما روایت کرده‌ایم:

وقتی که فرانسوی‌ها و روس‌ها کام را شیرین می‌کردند

ایرانی‌ها در طول اعصار گذشته، طرفداران پروپا قرص چای بوده‌اند و چای هم چای نمی‌شد، مگر آن که قندی در پهلو داشته باشد. شاید برایتان جالب باشد بدانید، محصولی که ایرانی‌ها را شیرین‌کام می‌کرده، روزگاری از فرانسه، روسیه، آلمان و... وارد ایران می‌شده و بین مردم قند هر کشوری شهرت خاصی داشته است. قند کارخانه‌های مارسی که مخروطی شکل بود و هریک 3 تا 4 کیلوگرم وزن داشت، از فرانسه روانه بازارهای ایران می‌شد. این کله قندها در کاغذ آبی‌رنگی پیچیده شده بود و مهر طلایی داشت. در سال‎های بعد آلمانی‌ها بازار قند را در دست گرفتند.[1] از طرفی بخش مهمی از صادرات روسیه به ایران را نیز  قند تشکیل می‌داد. در میان کالاهای صادراتی از روسیه به ایران در سال 1910م. قند در مقام نخست بود و 84 درصد قند مصرفی ایران را روس‌ها تامین می‌کردند.[2]

اما قند در گذشته برای ایرانی‌ها آن‎قدر مهم بود که کمبود و گرانی آن، حکام را ناگزیر از اتخاذ تدابیر پیشگیرانه کرده بود. مثلا گرانی دو قِرانی قند مقارن با انقلاب مشروطه موجب می‌شود علاء‌الدوله حاکم تهران، سیدهاشم قندی از تجار تهرانی را شلاق بزند. در آن زمان قیمت قند به ناگاه از پنج به هفت قِران افزایش پیدا می‌کند و اتفاقات بعد از آن موجب عکس‌العمل تجار و تعطیلی بازار تهران می شود.[3]

سقوط اهداف شیرین بلژیکی‌ها در ایران

صنعت قند و کارخانه های آن حدود 126سال پیش وارد ایران شد. نخستین تلاش برای ورود صنعت قند به ایران مرهون زحمات مرحوم میرزا علی‌خان امین‌الدوله بود. وی با کمک بلژیکی‌ها برای نخستین بار کارخانه قند کهریزک را در 11کیلومتری جنوب تهران راه‌اندازی کرد. این کارخانه با ظرفیت تولید 80تنی، تحولی را در بازار قند ایجاد کرد. شرکت بلژیکی قند‌سازی با سرمایه زیادی به ایران آمد و در زمستان 1313ق. شروع به کشت چغندر کرد ولی مواد خام گران و خرج‌های اتفاقی و مخالفت ها و کارشکنی ها باعث شد پس از سه سال کارخانه کهریزک تعطیل شود.[4] استقبال نشدن از محصولات این کارخانه آن را به مشکلات جدی دچار کرد، همچنین دولت روسیه برای رقابت با این شرکت مقدار زیادی قند با بهای نازل به ایران وارد کرد، شرکت مذکور ورشکسته شد و ماشین‎ها و ابزارآلات کارخانه را به‌قیمت آهن پاره فروخت و دست از کار کشید و این کارخانه منزلگاه مسافران شد.[5] 

پس از 35 سال رکود، در1311ش. با کمک کارشناسان آلمانی کارخانه قند کهریزک بازسازی و با ظرفیت تولید120تن در روز دوباره بهره برداری شد. طی سال‌های 1311 تا 1315 صنعت قند مورد توجه جدی بود. به طوری که درسال 1311، دومین کارخانه قند در کرج  توسط شرکت اشکودا با ظرفیت تولید 300تن در روز راه افتاد. شرکت اشکودا در سال‌های 1311تا 1329 حدود 9کارخانه قند در نقاط مختلف ایران تاسیس کرد؛ نقاطی مانند کرج، ورامین، اسلام‌آباد غرب، مرودشت، آبکوه مشهد، میاندوآب، ارومیه و تربت‌حیدریه و سهم خراسان از توسعه در این بخش، ایجاد دو کارخانه بود.

وقتی که نیشکر بود و قند نبود

دالمانی سیاح و باستان‌شناس فرانسوی در سال  1907م. سفری به خراسان داشته و راجع به نبود ظرفیت تولید قند در این مناطق نوشته است: «سابقاً در ایران نیشکر زیاد کشت می‌شد و نیشکر اهواز و حوزه شط کارون در دنیا معروف بود ولی اکنون فقط مقدار کمی درگیلان و مازندران و یزد به‌عمل می‌آید، چغندر هم با این که در خراسان فراوان است، به‌مصرف ساختن قند نمی‌رسد، به‌علاوه از وقتی که قند روسیه به‌مقدار زیاد به‌ایران وارد می‌شود، صنعت قندسازی ایران که سابقا رونق و شهرتی داشت، از میان رفته و تمام کارخانه‌های قندریزی سابق از کار افتاده‌اند.[6]»

ماجرای شیرین احداث یک کارخانه

تلاش برای تاسیس کارخانه قند در خراسان به سال 1313ش برمی‌گردد. در این سال کارخانه قند آبکوه در زمینی به مساحت 279هزار متر مربع توسط شرکت اشکودا بنا شد. در ابتدا ظرفیت اسمی کارخانه 350تن در 24ساعت بود اما چون زمین‌های اطراف کارخانه برای چغندر‌کاری استعداد کامل داشت، ازسال 1318 ظرفیت کارخانه به 650تن ارتقا یافت.[7] بنابر گزارش روزنامه «شهامت» در سال 1314، حدود 500نفر در این کارخانه مشغول کار بوده‌اند. در این گزارش به روند تاسیس بناها اشاره شده است. در تاریخ 25/4/1315 ساختمان کارخانه به اتمام رسید و دستگاه‌های آن نصب شدند و در همین سال برای اولین بار کشت چغندر در مشهد شروع شد و ماموران اداره کل فلاحت برای آموزش کشاورزان اعزام شدند. از جمله اتفاقاتی که در زمان نصب دستگاه‌ها دراین کارخانه ‌افتاده، سقوط چند نفر از ارتفاع و از بین رفتن آن ها بوده است. مراسم افتتاحیۀ کارخانۀ قند آبکوه روز سه شنبه پنجم آبان 1315 با حضور جمعی از رجال و رؤسای ادارات شهر مشهد انجام و آقای عبدالصمد فرهنگ به‌عنوان اولین رئیس کارخانه منصوب شد. توسعه کارخانه با توجه به ازدیاد کشت محصول چغندر در سال 1345 توسط انگلیسی ها انجام شد. در این مرحله با ساخت کارخانه جدید ظرفیت کارخانه قند آبکوه به هزارو 600تن در روز رسید. در ابتدا کارخانه قند آبکوه دولتی بود اما سال1344 در اجرای قانون فروش سهام کارخانه‌های دولتی، کارخانه قند آبکوه با سرمایه 296868000ریال به نام شرکت سهامی قند آبکوه مشهد به ثبت رسید. در سال 1347 سهام قند آبکوه به فروش گذاشته شد و سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران آن را خرید و در سال 1348 این سهام به آستان قدس رضوی واگذار شد. در سال 1350ش با همکاری شرکت اوکماس، بخش خام کارخانه به دو هزار و 500تن چغندر در روز افزایش پیدا کرد.

از اوج تا تعطیلی

طبق اسناد موجود بین اداره کل صناعت و معادن و شرکت ایرانی اشکودا قراردادی 19ماهه منعقد شد و ضمن آن 13 کارشناس فنی خارجی در کارخانه قند آبکوه مشغول به کار شدند. در اوایل دکتر بوهومیل کلینسکی مدیر فنی کارخانه بود. تعدادی از پرسنل خارجی کارخانه قند در سال 1316ش عبارت بودند از: آقای واسلاوچرنی، استانیسلا ویراک، پیروپتکوفسکی و یان سومارا سرمکانیک که با حقوق ماهانه سه هزار و 600ریال مشغول به‌کار بوده‌اند.قسمت اعظم کارگران کارخانه قند آبکوه از شهر مشهد و دیگر آبادی‌‌‌های اطراف همچون آبکوه، بحرآباد، شاندیز، طرقبه، فتح‌آباد و محمدآباد تأمین می‌شد. این کارگران در زمان بهره‌برداری دوازده ساعت در دو شیفت مشغول به کار بودند و در غیر فصل بهره‌برداری، هشت‌ساعت اشتغال داشتند و در مجموع در این کارخانه دو نوع کارگر دایمی و فصلی به کار گماشته می‌شدند. لازم به یادآوری است که دکتر شیخ، یکی از پزشکان مردمی شهر مشهد ازجمله همکاران این کارخانه بوده است.

هرچند کارخانۀ قند آبکوه پس ازپیروزی انقلاب اسلامی با توسعه ظرفیت روزانه نقش موثری در صنعت قند خراسان داشت. اما باتوجه به قرار گرفتن در محدودۀ شهری به دلیل مشکلات ترافیکی، آلودگی‌های زیست‌محیطی، اعتراض شهروندان به صدا و بوی ناشی از بهره‌برداری، از سال 1389ش به بعد، تعطیل شد.[8]

فهرستی از کارخانه‌های قند خراسانی

پس از تاسیس و راه اندازی کارخانه قند آبکوه، در سال 1329 دومین کارخانه قند خراسان در تربت حیدریه توسط شرکت اشکودا تاسیس شد و با ظرفیت تولید 700تن در روزمورد بهره‌برداری قرار گرفت. این کارخانه طی دومرحله توسعه به ظرفیت روزانه سه‌هزار تن رسید.کارخانه قند چناران سومین کارخانه‌ ای است که در سال 1335 توسط شرکت بوکاولف آلمانی و با ظرفیت 350تن تاسیس شد. از دیگر کارخانه‏های این شرکت در خراسان می‏توان به کارخانه قند فریمان(1338)، کارخانه قند شیروان( 1339)، کارخانه قند قهستان ( 1339)، کارخانه شیرین مشهد(1343)، کارخانه قند نیشابور( 1344)، کارخانه قند تربت جام (1347 )و کارخانه قند جوین در سال 1356 اشاره کرد. وجود 10 کارخانه قند در خراسان نشان دهنده اهمیت کشت چغندر در این خطه پهناور است.

 

منابع:

[1] سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ص943

[2]. انقلاب مشروطیت ایران و ریشه های اجتماعی و اقتصادی آن. میخائیل پاولویج . ترجمه محمد باقر هوشیار. یی جا: رودکی. 1329، ص31

[3]. تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم السلام کرمانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران. 1346، ص90-93

[4] .گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. به اهتمام محمد علی جمالزاده. برلین: کاوه، ‎۱۳۳۵. ص94

[5] سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ص839

[6] . سفرنامه از خراسان تا بختیاری. هانری رونه دالمانی. ترجمه علی محمد فره وشی. تهران: امیر کبیر. 1335. ص97

[7] تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران. ج3، ص351

[8]. شناسایی و معرفی اولین های شهر مشهد. مشهد: مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد. 1395، ص 306