مسعود حمیدی/ «وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ...» این آیه قرآن کریم به صراحت می فرماید به اندازه معین آب از آسمان نازل شده است. اما سؤال این جاست که چرا به رغم صراحت این آیه در بخش هایی از کره زمین مانند کشور ایران و مشهد الرضا ما با بحران آب مواجه هستیم؟ این گزاره یکی از چالش های اساسی و تضارب آرا بین کارشناسان آب است. گروهی می گویند که خشکی با خشکسالی باهم متفاوت هستند زیرا خشکی پدیده ای است طبیعت ساخته ولی خشکسالی پدیده ای است انسان ساخته. توضیح این که اگر یک منطقه جغرافیایی به لحاظ اقلیمی خشک باشد انسان باید خود را با اقلیم تطابق دهد اما اگر انسان بدون توجه به این واقعیت بخواهد بر اساس تفکر خودمحوری و خود برتری از یک محیط خشک توقع بیشتر و خواست بیشتری را مطالبه کند قطعاً عامل خشکسالی خواهد شد و این پدیده حتی می تواند در محیط های نیمه خشک و مرطوب هم صورت بگیرد. با این مقدمه می توان واقعیت امروز بحران آب مشهد را بهتر و بیشتر درک کرد؛ زیرا اقلیم مشهد خشک است و بارش های این منطقه معمولاً کم است و توان آبخوان های این دشت و بضاعت آن ها در نهایت برای تأمین نیاز شاید یک میلیون نفر باشد (این نظر نویسنده مطلب است) اما از دهه 40 توسعه مشهد بدون توجه به اقلیم خشک آن به گونه ای رقم خورد که جمعیت این کلان شهر امروز به حدود 4 میلیون نفر و 10برابر 60 سال پیش رسیده و در همین دشت بحرانی ممنوعه تعداد چاه ها چند ده برابر شدند و بر اساس همین توسعه جمعیتی بدون توجه به خشکی اقلیم، کشاورزی و صنایع آب بر مستقر شدند و نیازهای مشهد روزبه روز فزونی یافت اما اقلیم خشک مشهد توسط انسان های مقیم و تصمیم گیران با بحران خشکسالی روبه رو شد و حدود 6 دهه است که این مرزوبوم با بحران آب دست و پنجه نرم می کند. به همین دلیل است وقتی از عملکرد مدیران وقت آب استان و مشهد انتقاد می کنیم پاسخشان این است که آن ها به تنهایی نمی توانند تصمیم سازی کنند و ناچار هستند طبق دستورات بالادستی از منابع محدود تخصیص های فراتر از توان آبخوان و دشت مشهد تخصیص دهند و اگر هم چنین کاری نکنند چاه های غیرمجاز حفاری خواهند شد و عمق چاه ها بیشتر می شود. وقتی در یک محیط خشک فراتر از توان آبخوان برداشت صورت بگیرد، بحران آب تشدید و تنها عمق فاجعه بیشتر خواهد شد. باید توجه داشت برای تأمین نیاز آبی در کلان شهری مانند مشهد یا باید آب از فرا حوزه منتقل شود یا بارش ها از حد معمول منطقه خشک فراتر رود که درباره گزاره اول در دهه70 از طریق سد دوستی آب رودخانه هریرود به مشهد منتقل شد. کاری که در ظاهر مطلوب بود اما واقعیت خشکی و بحران آب مشهد را برای مدت ها مسکوت کرد و مدیران بالادستی بدون توجه به واقعیت خشکی، خشکسالی و بحران آب، در شیپور توسعه مشهد دمیدند و سیل مهاجرت و توسعه مشهد با ضرب آهنگ شدیدتری رخ داد و امروز که به خاطری بی تدبیری دو دهه پیش حقابه این سد مشخص نشده و افغانستان کمر همت برای خشک کردن این سد بسته است، واقعیت مانند سیلی بر صورت مدیران و تصمیم گیران نشسته که این اقلیم خشک با بحران خشکسالی روبه روست و با این پانسمان های موقت التیام نخواهد یافت هرچند در حال حاضر تقریباً هیچ چاره ای جز انتقال آب از فرا حوزه به مشهد وجود ندارد مانند اجرای طرح انتقال آب دریای عمان و مدیریت منابع آب خروجی از یال شمالی کوه های هزار مسجد و انتقال مازاد آن به مشهد اما اولویت های دیگری هم وجود دارد مانند اجرای طرح بازچرخانی پساب و مدیریت مصارف به خصوص در بخش کشاورزی که این دو خود حکایتی دراز دارند.

و اما بارندگی به عنوان منبع اصلی تأمین آب مشهد؛ اصولاً در مناطق خشک و جایی که بارش ها بسیار کم و محدود است مدیران آب باید به گونه ای عمل کنند که بیشترین و بالاترین حد بهره برداری ممکن را از آن به عمل آورند. از گذشته های دور ساکنان این مرزوبوم به این آگاهی رسیده بودند که آب ناشی از بارندگی را به هر نحو که شده ذخیره سازی کنند که نمونه آن «آب انبارها» است اما حقیقت تلخ آن که مدیران آب امروز این خاک و اقلیم که حدود 60 سال است سکان مدیریت بهره وری آب به عنوان انفال را در دست گرفته اند اعتنای چندانی به این حقیقت ندارند.

 

شاهد ماجرا چیست؟

سال آبی جاری یکی از سال های خوب به لحاظ بارندگی بوده و تقریباً از متوسط بلندمدت نیز بارش بیشتری سهم دشت های تشنه خراسان رضوی شده است. بر اساس داده های سازمان هواشناسی، در سال آبی جاری یعنی از ابتدای مهرماه سال گذشته تاکنون بیش از 177 میلی متر بارش در استان رخ داده است. این بارش ها در مشهد بیش از 265 میلی متر بوده است که 135 میلی متر آن در اردیبهشت ماه رخ داده که منجر به وقوع سیل و تلفات جانی برای شهروندان مشهدی شده است.

 

اردیبهشت ماه چقدر آب از آسمان بر مشهد نازل شد؟

در وهله اول سؤال این جاست که این حجم بارش به معنی چه میزان آب است. یا یک میلی متر بارندگی به چه معنی است؟ طبق تعاریف علمی و استاندارد؛ وقتی «یک لیتر» را در محدوده «یک مترمربع» به صورت یکنواخت بریزیم یعنی در این محدوده یک مترمربعی یک میلی متر بارندگی صورت گرفته است. بنابراین وقتی می گوییم در یک منطقه 10 میلی متر بارش داشتیم یعنی در هر مترمربع منطقه مورد اشاره 10 لیتر آب به صورت باران ریزش داشته است. بنابراین مهم است که یک میلی متر بارندگی در چه محدوده جغرافیایی و با چه وسعتی به وقوع پیوسته است.

 

بیش از 20 میلیارد مترمکعب بارش در استان!

کل مساحت استان خراسان رضوی معادل 116 هزار و 412 کیلومترمربع است و هر کیلومترمربع معادل یک میلیون مترمربع است. بنابراین وقتی می گوییم در استان خراسان رضوی 177 میلی متر بارش داشتیم یعنی بر تمام مساحت 116 هزار و 412 کیلومترمربع استان این حجم بارش رخ داده است که با احتساب تعدیل یک میلی متر و مساحت استان؛ یعنی 116 هزار و 412 کیلومترمربع را به مترمربع تبدیل و عدد به دست آمده را در عدد بارش یعنی 177 میلی متر ضرب می کنیم و خروجی آن میزان بارش نازل شده در استان خواهد بود که عدد به دست آمده معادل بیش از 20 میلیارد مترمکعب خواهد بود یعنی حدود 4 برابر کل مصارف استان در طول سال بارندگی در استان رخ داده است.

 

2.6 میلیارد مترمکعب بارش مشهد کجا رفت؟

سهم مشهد از این حجم بارش چقدر بوده است؟ کل مساحت مشهد در داده های رسمی معادل 9957.5 کیلومترمربع است که هر کیلومترمربع معادل یک میلیون مترمربع است. از سویی حجم بارش های اردیبهشت سال جاری در کلان شهر مشهد به حدی بود که منجر به فجایع جانی و مالی شد و این سؤال را برای همگان به وجود آورد که آیا با این حجم بارش بازهم مشهد مشکل آبی خواهد داشت یا این که این حجم آب به کجا می رود. داده های هواشناسی نشان می هد در سال آبی جاری یعنی از مهرماه سال گذشته تا پایان خرداد امسال بیش از 265 میلی متر بارندگی در مشهد رخ داده که 234 میلی متر آن در اردیبهشت به وقوع پیوسته است. این میزان بارش 216 درصد بیش از بارش سال گذشته و 10 درصد بالاتر از بارش بلندمدت مشهد بوده که به نوعی کم سابقه ترین میزان بارش مشهد در چند دهه اخیر است. اما این حجم بارش چه میزان آب از آسمان نازل کرده است؟ با توجه به مساحت و حجم بارندگی ها؛ می توان گفت از ابتدای سال آبی گذشته تاکنون بیش از 2 میلیارد و 638 میلیون مترمکعب آب بارندگی بر دشت تشنه و بحران زده مشهد نازل شده که این حجم بارش 10 برابر کل نیاز آبی سالانه مشهد است.

قابل تأمل تر آن که نیمی از این بارش ها در اردیبهشت به وقوع پیوسته که معادل یک میلیارد و 334 میلیون مترمکعب است و این حجم بارندگی در یک ماه معادل مصرف 5 سال آبی مشهد و بیشتر از کل کسری مخازن آبی استان و 10 برابر کسری مخازن آبی مشهد و معادل کل مخزن سد دوستی و 10 برابر موجودی آب این سد در حال حاضر است.

 

دود شدن 75 درصد بارش ها براثر تبخیر

این حجم بارش به قدری است که شاید عامه مردم تصور کنند در چنین شرایطی مشهد و حتی خراسان رضوی نه تنها از وضعیت بحران آب و کسری مخازن خارج شده باشد بلکه برای چند سال آینده می تواند آب ذخیره داشته باشد اما حقیقت ماجرا واقعیت دیگری است. طبق داده های رسمی آب منطقه ای بیش از 75 درصد آب ورودی و بارش های استان در قالب تبخیر و تعریق از دسترس خارج و به نوعی دود می شوند و می روند هوا. یعنی از مجموع 20 میلیارد مترمکعب بارش استان حدود 16 میلیارد مترمکعب تبخیر و از مجموع بارش 2.6 میلیارد مترمکعبی مشهد 1.6 میلیارد مترمکعب بخار می شود و به آسمان می رود.

یکی از راه های مقابله با هدر رفت آب بارندگی و کاهش تبخیر و تعریق اجرای طرح های آبخیزداری است که طی سال های آتی بارها به این مقوله اشاره کردیم و این که هنوز بخش مهمی از طرح های آبخیزداری استان لنگ اعتبار هستند یا عمل آبخیزداری در بالادست سدها و کنترل روان آب ها هنوز آن چنان که باید موردتوجه قرار نگرفته است. ذکر این نکته مهم است که از مجموع 90 میلیون هکتار اراضی کشور که قابلیت آبخیزداری دارند تا بهمن سال گذشته فقط 26 درصد طرح آبخیزداری در آن ها اجرا شده است. لذا این که خداوند متعال می فرمایند ما در هر منطقه ای به اندازه نیاز، آب از آسمان نازل می کنیم، دقیق است اما این متولیان آب هستند که باید قدر نزولات جوی را بدانند و در یک بازه زمانی بازگشت بارش و سیل، آمادگی کامل برای جذب و ذخیره سازی حداکثری بارش ها را داشته باشند و بعد از خسارت ها و هدررفت و تبخیر و تعریق، کاسه چه کنم دست نگیرند که دوباره دست به دامان مردم و آسمان شوند.