
گفت و گوی خراسان با آخرین بازمانده از نسل چارق دوزان قوچان
تعداد بازدید : 6
چارق دوزی قوچان گمشده در غبار فراموشی
ایشان زاده/ خراسان خاستگاه هنر و هنرمندان بسیاری در رشته های مختلف بوده است. در این میان شهرستان قوچان نیز هنرمندان و استادکاران چیره دستی را در خود پرورانیده است. هنرمندانی که دست ساخته های با ارزشی را تولید کرده اند که «چارق» از جمله آن هاست. اگرچه متاسفانه در چند دهه گذشته به مرور از رونق بازار آن کاسته شده و با این روند بیم آن می رود که به دست فراموشی سپرده شود.
چارق قوچان در موزه لوور پاریس
چارق همان کفش های محلی شمال خراسان است که در سرما و گرما، بهترین پای پوش مردان کوهستان ،عشایر و روستاییان منطقه بوده است . البته هنوز هم همراه با تن پوش های اصیل محلی در جشن ها مورد استفاده قرار می گیرد. چارق در گذشته های نه چندان دور مشتریان فراوانی داشته است و حتی برخی گردشگران خارجی نیز به سبب شکل و فرم مخصوص و زیبای این کفش ، چارق قوچان را خریداری می کردند و با خود به آن سوی مرزها می بردند تا جایی که یک جفت از آن سر از موزه «لوور» فرانسه درآورده است و به سهم خود جلوه ای از هنر ایرانی را به نمایش گذاشته و نام سازنده آن نیز که زنده یاد استاد محمدعلی بخشنده بوده، قید شده است.
حدود دو سال قبل از درگذشت استاد محمدعلی بخشنده به دیدارش رفته بودیم و پای صحبت ها و گلایه های او از برخی بی توجهی ها و بی مهری های مسئولان نشستیم . استاد در سال های آخر زندگی خود با انتقال ابزار کارش به خانه ، به هر سختی و زحمت گاهی چارقی به سفارش علاقه مندان می دوخت و سرگرم کار بود . او مدتی را نیز در دانشکده هنرهای زیبا در تهران مشغول آموزش ساخت کفش های اصیل دست دوز از جمله چارق به هنرآموزان بود. او می گفت: کاری مثل چارق دوزی علاوه بر استعداد وعلاقه، نیازمند قدرت و نیروی بدنی است ،چون تمام مراحل ساخت با دست انجام می شود وکار سختی است علاوه بر آن ریزه کاری های زیادی هم دارد به طوری که معمولا به هرچارق ۲ تا ۳ هزار کوک زده می شود.
آخرین بازمانده از نسل چارق دوزان قوچان
به سراغ تنها چارق دوز و استادکار ماهر و در واقع آخرین بازمانده از نسل چارق دوزان قوچان و به نوعی استان رفتیم . این هنرمند ، علیرضا بخشنده ، فرزند زنده یاد استاد محمدعلی بخشنده است. حدود ۴۲ سال دارد و در گوشه ای از شهر در دکانی قدیمی همچنان به چارق دوزی مشغول است. سخت کوشی او در این کار ، نشان دهنده علاقه مندی و اراده او در حفظ و احیای این حرفه است .کاری که از نیاکان و استادانی چون پدرش به یادگار مانده است . این هنرمند با اشاره به یک بیت شعر از مثنوی معنوی مولانا (توکجایی تا شوم من چاکرت چارقت دوزم کنم شانه سرت) گفت: این بیت نشان دهنده وجود چارق در قرن هفتم و قرون گذشته است و همچنین نشان دهنده آشنا بودن مردمان آن روزگار با این نوع کفش و استفاده از آن است. حتی بنا به روایتی از یک نبرد بین ایران و روم، اکثر سربازان ایرانی چارق به پا داشته اند . وی افزود: چندی پیش هم یک جفت چارق قدیمی با قدمتی صد ساله از یک منزل روستایی قوچان پیدا شد ، اگرچه بر اثر گذشت زمان از لحاظ ظاهری تغییر کرده بود اما چرم و دوخت آن چندان آسیبی ندیده بود. این کفش نوعی از چارق قدیم با عنوان «کیمخت» که به زبان محلی به آن «کمخت» می گفتند، بود . اگرچه کمخت از لحاظ هنری در مقایسه با چارق اصل ، ارزش هنری چندانی ندارد اما ازحیث دوام و ماندگاری ، قابل توجه بوده است. یک نوع دیگر هم تولید می شده که در اصطلاح قدیمی ها به آن «پیزوگی» می گفتند.
کفشی با ۳ هزار کوک
علیرضا بخشنده بیان کرد: دوخت و ساخت یک جفت چارق مردانه چند روز و گاهی یک هفته طول می کشد ، چون تمام مراحل ساخت با دست انجام می شود. به هر چارق تا ۳ هزار کوک زده می شود. ماده اولیه آن ، چرم مخصوص چارق ،معروف به «مازو» است که از پوست دباغی شده گاو و آمیختن مازو که میوه یک درخت جنگلی است، تهیه می شود. این چرم اغلب در مشهد و زنجان تولید می شود که هم اکنون با افزایش بی رویه قیمت کالاها در بازار ، قیمت این چرم نیز افزایش یافته و در نتیجه در قیمت تمام شده چارق اثر گذاشته است. نخ ۳۲ لایه و۴۰ لایه ، نخ ابریشم و گلابتون، میخ ،منگنه و پارچه مخمل نیز از دیگر لوازم مورد استفاده در ساخت چارق است. این کفش هم با طرح و مدل مردانه و هم زنانه دوخته می شود که ساخت آن نیاز به زمان کافی، سلیقه، ابتکار ، تجربه ،مهارت وتوانایی جسمی و پنجه های قوی دارد. از قدیم نیز قوچان از مراکز عمده تولید این محصول با اصالت بوده است. وی تصریح کرد: اگرچه در برخی نقاط یا شهرهای شمالی خراسان از جمله بجنورد، برخی در کار دوخت کفش های چرمی و باکیفیت مشغول بوده اند و یک کفش هم شبیه چارق تولید شده اما در مجموع هیچ کدام قابل مقایسه و رقابت با چارق قوچان نبوده است.
ثبت هنر چارق دوزی قوچان در فهرست میراث ناملموس ایران
علیرضا بخشنده خاطرنشان کرد: در سال ۱۳۹۴ بود که با عرضه یک جفت چارق مردانه و یک جفت چارق زنانه ، ازسوی هیئت داوران نشان مرغوبیت صنایع دستی ، موفق به کسب این نشان شدم و این محصول از لحاظ معیارهای مرغوبیت ،اصالت، نوآوری در طرح و اجرا، مورد تایید سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گرفت. همچنین در سال ۱۳۹۵ فن ومهارت چارق دوزی در فهرست میراث ناملموس ایران ثبت شد. بنابراین کسی نمی تواند این هنر اصیل قوچان را به نام خود یا شهر خود ثبت کند و در این زمینه مدعی باشد.
گلایه از بی مهری ها
این هنرمند با گلایه از بی مهری ها نسبت به این هنر و بعضا صنایع دستی گفت:اگرچه امروزه در غوغا وهیاهوی زندگی ماشینی کمتر به این هنر و دیگر هنرهای دستی توجه می شود اما هنرهای باارزشی هستند که نشان دهنده فرهنگ، تاریخ و تمدن کشور هستند، پس جا دارد مسئولان نگاه مهربانانه ومسئولانه تری در قبال این هنر و هنرمندان داشته باشند و در حفظ و احیای این هنر کوشاتر باشند .
مهدی پروانه سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی شهرستان قوچان نیز گفت : اداره میراث فرهنگی بر حمایت از هنر و هنرمندان تاکید دارد و سیاست دولت نیز در شناسایی این صنایع و رونق بخشی به آن هاست. وی افزود: هم اکنون یکی از مشکلات پیش رو در این خصوص، نبود بازار مناسب برای عرضه و فروش صنایع دستی است . یکی از برنامه های اداره میراث فرهنگی برای رفع این مشکل، برپایی نمایشگاه های مختلف است که هنرمندان می توانند با مراجعه به ادارات میراث فرهنگی تمایل خود برای حضور در این نمایشگاه ها را اعلام کنند و در این راستا با آنان همکاری های لازم صورت خواهد گرفت.