هجوم آبهای شور به دشت مرده مه ولات
پوریوسف- محدودیت منابع آب شیرین در بسیاری از کشورها به یکی از بزرگترین چالشها تبدیلشده است که میتواند سر منشا بسیاری از تحولات باشد و رشد کشورها را تحت تأثیر قرار دهد. رشد روزافزون جمعیت، توسعه بهداشت و گسترش بخشهای کشاورزی و صنعت، موجب افزایش تقاضا برای این مایع بیبدیل شده است و نتیجه آن چیزی جز بحران آب نیست. به گفته کارشناسان، استان خراسان رضوی در بین استانهای دیگر کشور بیشترین کسری مخزن در بخش منابع آبهای زیرزمینی را دارد و از 36 دشت استان، 33 دشت ممنوعه و ممنوعه بحرانی است و فقط سه دشت کلات، آق دربند و گنبدلی منابع آب محدودی دارند. در این میان بعد از دشت مشهد، دشت مه ولات بحرانیترین دشت استان خراسان رضوی است بهطوریکه در حال حاضر از تعداد بیش از 400 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق بیش از ۲۹۷ میلیون مترمکعب آب در سال برداشت میشود و کسری مخزن آن به رقمی حدود ۱۲۸ میلیون مترمکعب میرسد. از طرفی برداشتهای بیرویه موجب پیشروی آبشور به سمت منابع آبی شهرستان مه ولات شده است. به گفته کارشناسان وضعیت دشت مه ولات به دلیل برگشتناپذیری، از بحران فراتر رفته و به دشت مرده تبدیلشده است.
از مدار خارج شدن چاههای آب به دلیل پیشروی جبهه آب شور
یک کارشناس منابع آب گفت : هماینک در دشت مه ولات به دلیل شوری بالا و به هم خوردن توازن آب، امکان کشاورزی در حال از دست رفتن است و شاهد پیشروی سریع آبشور بهسوی آبهای شیرین هستیم. جبهه آبشور بهسرعت در حال گسترش است و چاهها بهمرور از حیز انتفاع ساقط میشوند. شریعتی بزرگترین فاجعه و خطر ناشی از برداشت بیشازحد از ذخایر زیرزمینی را نشست زمین و تخریب آبخوانها، از بین رفتن خلل و فرج خاک و لایههای آبرفتی و از دست رفتن قابلیت جمعآوری آب در سطح زمین عنوان کرد.
شوری آب تهدیدی برای تولید پسته
در شهرستان
رئیس مجامع صنفی کشاورزی مه ولات نیز گفت: خشکسالیهای مکرر، کاهش سطح آبهای زیرزمینی و نفوذ آبهای شور به سفرههای زیرزمینی دشت مه ولات، میزان شوری آب چاههای کشاورزی را بهشدت افزایش داده است. غلامرضا عزار افزود: آب بیشتر چاههای کشاورزی دیگر قابل شرب نبوده و گاه مناسب کشاورزی نیز نیست و این امر بهشدت تولید کمی و کیفی مهمترین محصول استراتژیک و ارزآور شهرستان یعنی پسته را تهدید میکند. اگر چه در سالهای گذشته بهرهبرداران و مالکان چاههای کشاورزی این شهرستان بهعنوان پیشگام در کشور اقدام به خاموشی داوطلبانه چاههای خود کردهاند، اما برداشتهای بیرویه در سالهای نهچندان دور به دلیل صدور بیرویه مجوز حفر چاه در منطقهای که حتی قبل از انقلاب اسلامی بهعنوان دشت ممنوعه بوده است، به این مشکل بیشازپیش دامن زده است. وی خاطرنشان کرد: ادامه فعالیت و تولید در برخی از مناطق حاشیه جنوبی شهرستان مقرونبهصرفه نبوده و میطلبد که گامی اساسی در استفاده بهینه از منابع موجود برداشته شود.
فرونشست زمین در نواحی جنوبی
دشت مه ولات
یک کارشناس کشاورزی شهرستان هم گفت: برداشت و استحصال آب بیش از توان سفرههای آب زیرزمینی در سالهای قبل موجب شده که غالب چاهها و قناتهای شهرستان دچار نقصان و کاهش آبدهی و گاه در بعضی مناطق و روستاها منجر به خشک شدن قناتها شود.
حداد افزود: یکی از مخاطراتی که شهرستان مه ولات را تهدید میکند، فرونشست زمین در نواحی جنوبی دشت مه ولات است که علت آن برداشت بیرویه و افت سطح آبهای زیرزمینی است. فرونشست زمین و ایجاد شکافها، موجب آسیب به چاههای کشاورزی ، تغییر شیب زمین و عوض شدن مسیر جریان سطحی و زیرسطحی، افت کیفیت آبهای زیرزمینی و گاه سبب آسیب رساندن به جادهها و خطوط انتقال آب و ساختمانها خواهد شد. وی تصریح کرد: با برداشت بی رویه آب شیرین، بهتدریج آبشور از سمت جنوبی دشت به داخل لایههای شیرین آب راهیافته و در نتیجه کیفیت آب کاهش مییابد که نمونه بارز این عمل در دشت مه ولات در قالب چاههای کشاورزی جنوب دشت و حاشیه کویر شروع و بهمرور موجب تغییر کیفیت آب شیرین مناطق مرکزی و شمال دشت مه ولات شده است. حداد با اشاره به راهکار برونرفت از وضعیت موجود بیان کرد: یکی از مواردی که در پایداری کشاورزی شهرستان با توجه به کاهش کیفی آب زیرزمینی میتواند مؤثر باشد نصب دستگاههای آبشیرینکن در مناطق آبی با EC بالا است اما متأسفانه چند سالی است که شرکت آب منطقهای مجوز نصب اینگونه دستگاهها را به کشاورزان نمیدهد.
مدیر جهاد کشاورزی مه ولات نیز اظهار داشت: در دهه 60 با توجه به سطح پایین معیشت مردم، سیاستها در خصوص توسعه کشاورزی با توجه به وسعت اراضی و تنوع آب و هوایی کشور بر این شد تا از آبها و منابع زیرزمینی بهمنظور رسیدن به خودکفایی استفاده شود ازاینرو وزارت نیرو اقدام به صدور مجوز حفر و بهرهبرداری چاههای عمیق و نیمه عمیق در سطح کشور کرد. بعد از اتخاذ این سیاست در دو دهه اول ،الگوی کشت بسیار متنوع و ترکیبی از کشتهای زراعی و باغی را شامل میشد. به مرور زمان کشاورزان با توجه به وضعیت بازار فروش محصولات و مشکلات اقلیمی، الگوی کشت را تغییر داده و به سمت محصولات با توجیه اقتصادی بهتر گرایش نشان دادند.
تغییر الگوی کشت در مه ولات
به دلیل کمبود آب
ساربان افزود: شهرستان مه ولات با حدود 412 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق نیز از این قاعده مستثنا نبوده و درگذر زمان منابع آبی شهرستان به لحاظ کمی و کیفی تغییرات عمده و اساسی داشته است. بر همین اساس الگوی کشت نیز تأثیرپذیر بوده بهطوریکه در سالهای اخیر با توجه به کاهش دبی منابع آبی ، نصب کنتورهای هوشمند ، کاهش ساعت کارکرد منابع آب و ... ، محصولات زراعی عمده شهرستان از قبیل گندم، جو، پنبه، ذرت و ... کاهش یافته و به حداقل ممکن رسیده است. وی همچنین گفت: در دو دهه اخیر فقط سه محصول عمده و استراتژیک انار، زعفران و پسته در الگوی کشت شهرستان باقی ماندند که متأسفانه سرمای شدید سال 1386 و 1392 محصول انار و همچنین افزایش بیشازحد دمای هوا محصول زعفران را با خطر جدی مواجه کرد و تولید این دو محصول بسیار مهم به شدت کاهش یافت و تنها محصول باقیمانده در الگوی کشت شهرستان، پسته است که این موضوع بهرغم سودآوری محصول پسته مشکلاتی را به دنبال داشته و خواهد داشت. ساربان بیان کرد: برداشت بیرویه از سفرههای زیرزمینی و افت این سفرهها، افزایش گازهای گلخانهای، دخالت انسان و تخریب طبیعت، حذف جنگلها و مراتع و ... موجب اختلال در چرخه آبشده و بارشها نیز به شدت کاهشیافته است بهطوریکه میانگین بارش شهرستان مه ولات در دو دهه قبل حدود 200 میلیمتر بوده و در حال حاضر حدود 80- 100 میلیمتر است. این روند در تمام دشتهای کشور قابل لمس و محسوس است. طبق آمار آب منطقهای حفر اولین چاههای دشت مه ولات در عمقهای 40- 50 متر بوده درحالیکه اکنون چاههایی با عمق حدود 300 متر در شهرستان وجود دارد. وی تصریح کرد: 250 متر پایین رفتن سطح آب زیرزمینی یعنی هجوم کامل آبشور به سفره آب شیرین که این موضوع بشدت در حال گسترش است. هجوم آبشور به سفرههای زیرزمینی علاوه بر کاهش محصولات تولیدی، موجب نابودی خاک خواهد شد چراکه سالانه در اثر آبیاری با آبشور میلیونها تن نمک به خاک اضافه میشود. مدیر جهاد کشاورزی مه ولات مهمترین راههای جلوگیری از پیشروی جبهه آبشور را تغییر در مقدار و چگونگی بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی، تغذیه مصنوعی و ایجاد یک خط افت بهوسیله پمپاژ در مرز آب شور و شیرین (نزدیک به زهکش طبیعی دشت ) عنوان کرد.
برداشت سالانه ۹۰ میلیون متر مکعب آب از چاههای کشاورزی مه ولات
مدیر امور آب تربت حیدریه نیز گفت: از حدود ۴۰۰ حلقه چاه کشاورزی مه ولات حدود ۹۰ میلیون متر مکعب در سال آب برداشت میشود. طلعتی افزود: از مهمترین اقدامات انجام شده در راستای مدیریت مصرف آب، خاموشی چاههای کشاورزی است، ولی خشکسالی شدید در سطح منطقه و استان موجب شده افت سطح آب همچنان ادامه یابد و در دو سال اخیر بیلان منفی دشت مه ولات از ۷۰به ۸۵ سانتی متر افزایش داشته باشد.
وی خاطر نشان کرد: کاهش مصرف آب کشاورزی در دشت مه ولات از الزامات شرایط فعلی است چراکه حدود ۹۶ درصد منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف میشود.