ایران در سرآغاز قرن سیزدهم هجری قمری، شرایط ناپایدار و پربحرانی را از سر گذراند. با قتل آقامحمدخان قاجار در 21 ذی‌الحجه سال 1211 / 28 خرداد 1176 و روی کار آمدن فتحعلی‌شاه که از نظر شجاعت و جنگاوری، اصلاً در حد و اندازه آقامحمدخان نبود، اوضاع پریشان کشور، پریشان‌تر شد و مدتی بعد، با هجوم روسیه تزاری به قفقاز و آغاز شورش‌های گسترده در نواحی شمال شرقی ایران، یعنی مناطق گسترده‌ای از خراسان، وضعیت به وخامت گرایید. ظهور اسماعیل‌خان دامغانی، به عنوان سرداری رشید و کارآزموده که هم در وطن‌دوستی و هم در دینداری، شهرتی فراگیر یافت، در این زمان رقم خورد. او اصالتاً از اهالی سنگسر در نزدیکی سمنان بود، اما به دلیل زندگی در دامغان، به این نام معروف شد. اسماعیل‌خان و چهار برادر دیگرش، به پنج سردار دامغانی معروف بودند؛ سردارانی که شجاعت و نترسی آن ها، ورد زبان مردم ایران بود. اسماعیل‌خان در سال 1205 خورشیدی درگذشت و طبق گزارش اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس»، مطابق وصیت اسماعیل‌خان، پیکر او را در حرم مطهر رضوی و در رواق مبارکه «دارالسعاده» دفن کردند.

 

جنگ با متجاوزان در قفقاز

اسماعیل‌خان با آغاز حملات سربازان تزار به سرزمین‌های ایرانی قفقاز، با نیروهای تحت امرش به آن مناطق شتافت؛ او در آن نبردها، در کنار برادرانش، پیروزی‌های درخشانی آفرید و از سال 1216ق / 1180ش، اسمش بر سر زبان‌ها افتاد. وی در سال 1182ش، در حمله‌ای رعدآسا به اشغالگران، سیسیانوف، سردار مشهور تزار را شکست داد و در پی آن، نه تنها برخی از مناطق اشغالی را آزاد کرد، بلکه تعداد زیادی از مسلمانان به اسارت گرفته شده توسط روس‌ها را از بند رهانید و به داخل خاک ایران بازگرداند. پیروزی‌های اسماعیل‌خان در «نیپک» و «آباران»، امیدها را برای پیروزی ایرانیان در قفقاز تقویت کرد، اما صد افسوس که با کارشکنی فتحعلی‌شاه و درباریانش، پیروزی‌های سربازان جان برکف وطن تداوم نیافت و سرانجام، شکست سخت در جنگ اصلاندوز، باعث جدایی بخش‌های مهمی از خاک ایران شد.

 

حرکت به سوی خراسان

اسماعیل‌خان بعد از آن اتفاق تلخ، مدتی به زادگاهش برگشت، اما طولی نکشید که اخبار مربوط به شورش‌های خراسان و ناامنی حاکم بر مسیر تردد زائران حرم رضوی به گوش وی رسید. عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، اسماعیل‌خان را مامور کرد که در ربیع‌الاول سال 1229 / اسفند 1192، به همراه نیروهای تحت امرش، راهی خراسان شود و امنیت را به آن منطقه باز گرداند. او با یاری دو برادرش، ذوالفقارخان و مُطَلِّب‌خان، خود را به خراسان رساند و وارد مشهد شد. ورود وی به شهر، خوشحالی اهالی را در پی داشت. آن ها داستان شجاعت اسماعیل‌خان را در جنگ‌های قفقاز شنیده بودند و می‌دانستند که حضور او باعث عقب‌نشینی شورشیان و راهزنان از شهرهای خراسان و مسیرهای مواصلاتی مشهد مقدس خواهد شد. این زمان، مصادف با آغاز فعالیت‌ انگلیسی‌ها در افغانستان و تلاش آن ها برای جدایی این منطقه از ایران بود. اسماعیل‌خان، بعد از زیارت حرم رضوی، بی‌درنگ برای مقابله با شورشیان، به سمت رادکان و قوچان حرکت کرد و توانست بسیاری از آن ها را با مذاکره، وادار به ترک نبرد کند.

 

پیروزی بزرگ 28 خرداد

اسماعیل‌خان دامغانی حدود دو ماه، بدون توقف و استراحت، برای برقراری امنیت مشهد و مناطق اطراف آن کوشید. با این حال، هنوز هم ناآرامی‌هایی در برخی نقاط وجود داشت که می‌شد رد پای تحریک انگلیسی‌ها را در برخی از آن ها دید. اسماعیل‌خان بعد از اطلاع از شورش دوباره برخی خوانین مستقر در نزدیکی قوچان، با پنج هزار نیروی زبده، خود را به نزدیکی شهر رساند. آن ها به دلیل سرعتشان، بسیار خسته بودند و به همین دلیل، شب را به استراحت پرداختند، اما شورشیان که از قدرت و شجاعت اسماعیل‌خان بیم داشتند، تصمیم گرفتند در حمله‌ای شبانه، کار وی و سربازانش را بسازند. گروهی از خان‌های وابسته و سرکش، با نیرویی زیاد به سوی اردوگاه اسماعیل‌خان حرکت کردند؛ نیرویی بیش از 20 هزار جنگجو. آن ها شبانگاه 28 خرداد سال 1193 به نیروهای اسماعیل‌خان حمله‌ور شدند. طرح شورشیان این بود که بعد از شکست ‌دادن اسماعیل‌خان، راه مشهد را پیش گیرند و این‌بار به غارت گسترده شهر دست بزنند، اما نیروهای اسماعیل‌خان که سابقه سال‌ها همراهی با او را داشتند، خیلی زود بر هرج و مرج به وجود آمده از آن شبیخون، غلبه کردند و آرایش نظامی خود را بازیافتند. اسماعیل‌خان با تهور و شجاعتی که داشت، بی‌باکانه در میان صفوف یاران خود می‌تاخت و با جملاتی حماسی، آن ها را برای نبرد تهییج می‌کرد؛ طولی نکشید که پایداری و دلاوری نیروهای اسماعیل‌خان جواب داد؛ مهاجمان، حوالی صبح، دست به عقب‌نشینی گسترده زدند. با دستور اسماعیل‌خان، سربازان شجاع او، به تعقیب مهاجمان پرداختند و جمع زیادی از آن ها را، از دم تیغ گذراندند و تعدادی را هم به اسارت درآوردند. به این ترتیب، شورش بزرگ خراسان که سبب‌ساز ناامنی گسترده در این منطقه و به ویژه مسیرهای زیارتی به مشهدالرضا(ع) شده ‌بود، سرکوب شد.

برخی گمان می‌کنند که تاریخ ورود سینما به شهر مشهد، مربوط به دوره پهلوی است؛ زمانی که در خیابان ارگ تعدادی سینما توسط ارامنه بنا شد، اما باید عرض شود که این گمان، صواب نیست! پای هنر هفتم در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار به ایران باز شد و حدود یک سال بعد از مرگ او، به مشهد. سال 1286 خورشیدی، یک سال بعد از پیروزی انقلاب مشروطه، موسی‌خان اعتبارالسلطنه؛ رئیس قورخانه (اسلحه‌سازی) مشهد، تصمیم گرفت تالاری را برای نمایش فیلم احداث کند. او زمینی را در محل فعلی کوچه ثبت واقع در خیابان ارگ و درست در مکان کنونی اداره ثبت ناحیه 2 مشهد در نظر گرفت و تالار نمایش فیلم را ساخت؛ البته این زمین، بخشی از عمارت شخصی اعتبارالسلطنه بود. اجرای طرح را یکی از اتباع روسیه به نام «آوانُف» برعهده گرفت و کار ساخت تالار به سرعت پایان یافت. موسی‌خان برای نمایش فیلم یک دستگاه آپارات هِنْدلی که نور آن با چراغ «کارپیت» تامین می‌شد، خریداری کرد و به این ترتیب، کار نخستین سینمای مشهد آغاز شد. برای اعیان و اشراف یک لُژ ویژه در نظر گرفته شده ‌بود و مردم عادی هم می‌توانستند با پرداخت «پنج شاهی»، به تماشای فیلم صامتی بنشینند که البته یک نَقّال، ضمن پخش، توضیحاتی «مَن درآوردی» درباره آن ارائه می‌کرد! تالار «اعتبارالسلطنه» تا سال 1305، یعنی اوایل دوره پهلوی، به کار خود ادامه داد، اما کم‌کم از رونق افتاد و از فضای آن، تنها برای برپایی مراسم استفاده می‌شد. چندی بعد، ساختمان مذکور را برای ساخت اداره ثبت مشهد ویران کردند و ساختمانی که همچنان با وجود تغییرات ظاهری، در همان مکان پابرجاست، جای تالار اعتبارالسلطنه را گرفت. 

شاید اطلاعات خیلی از ما درباره بازار زنجیر زیاد نباشد ،  بازاری که قدیمی‌های مشهد و زائران کهنسال حرم مطهر امام رضا(ع) آن را خوب می‌شناختند و می‌شناسند ،  اما  ممکن است خیلی ها ندانند   که بازار زنجیر، روزی روزگاری، مرغوب‌ترین و بهترین بازار شهر مشهد بود و زوّار حرم رضوی برای خرید سوغاتی و احتیاجات روزمره، بیش از هر بازار دیگری در مشهد، سراغ آن را می‌گرفتند. بازار زنجیر در اعیاد و عزاداری‌ها، به شکلی بسیار زیبا و منظم آذین‌بندی می‌شد و کسبه آن، بیش از مغازه‌داران دیگر بازارها، به برگزاری چنین مراسمی اهتمام داشتند. 

 

«هشتی» تاریخ‌ساز بازار مشهد

تا پیش از ساخته شدن خیابانِ مشهد (متشکل از بالاخیابان و پایین‌خیابان) در دوره شاه‌عباس یکم صفوی، بازار بزرگ شهر که از کوچه سرشور امروزی آغاز می‌شد و تا ابتدای خیابان طبرسی کنونی امتداد داشت، مهم ترین معبر شهر مشهد بود. برخی ساخت این بازار را مربوط به دوره تیموری می‌دانند؛ زمانی که گوهرشاد خاتون سنگ بنای مسجد شهر را گذاشت و گذرگاهی در کنار مسجد و در امتداد بازار کهنسالی که به سمت جنوب امتداد داشت، شکل گرفت. این بازار، چنان که رسم و الگوی بازارهای ایرانی بود، در برخی بخش‌های مسیر خود، فضایی مدور و شبیه یک میدانچه داشت که به «هشتی» معروف بود. هشتی‌ها، معمولاً برای بازارهای مسقف آن دوره، نورگیر اصلی محسوب می‌شدند و علاوه بر این، محل تقاطع گذرهای مختلف بازار هم بودند. نزدیک‌ترین هشتی به حرم مطهر، جایی مقابل «سرای شالفروشان» بود. در این هشتی، زنجیری را از بالای نورگیر تا وسط میدانچه آویزان کرده‌ بودند؛ زنجیری که از میانه به دو قسمت تقسیم و هر بخش آن، به یکی از دیوارهای طرفین بازار متصل می‌شد. به همین دلیل، به این بخش از بازار که نزدیک‌ترین مکان به حرم رضوی بود، «بازار زنجیر» می‌گفتند. برخی دلیل دیگری را هم برای این نام گذاری در نظر می‌گیرند؛ آن ها می‌گویند علت نام گذاری بازار زنجیر، زنجیرهای متعددی بود که با فاصله‌های منظم از سقف بازار آویزان کرده‌ بودند و بازاریان در ایام جشن و عزاداری، چنان که اشاره کردیم، برای آذین بندی یا آویختن پرچم عزا، از این زنجیرها استفاده می‌کردند. به نظر می‌رسد که بتوان هر دو دلیل را برای نام گذاری بازار زنجیر، موجه دانست، اما با توجه به روایتی که درباره زنجیر آویخته میدانچه وجود دارد، تمایل محقق و پژوهشگر بیشتر به سمت این دلیل است.

 

حقیقت زنجیرِ آویخته

زنجیر آویخته از سقف بازار «زنجیر»، ارتباط مستقیمی با مفهوم بست‌نشینی داشت؛ این زنجیر، محدوده حرم مطهر را تعیین می‌کرد؛ جایی که وارد شدگان به آن، از حمایت و امنیت برخوردار و از تعقیب و آزار مصون بودند. این مسئله در طول زمان، باعث سوءاستفاده برخی شد و گاه افراد بزهکار هم، با عبور از بست، خود را در برابر تعقیب ماموران ایمن می‌کردند. همین سوءاستفاده باعث شد که برخی مورخان، آگاهانه یا ناآگاهانه، زنجیرِ بازار مشهد را نماد یک دیدگاه خرافی بدانند و با تکیه بر اقدامات تعدادی فرصت‌طلب، آن را از اساس فاقد وجاهت فرض کنند، در حالی که چنین نیست. هرچند وجود زنجیر در بازار «زنجیر»، حریم حرم رضوی را معلوم می‌کرد، اما همه مردم می‌دانستند که این حرمت، اولاً از آن زائران و ویژه تکریم آن هاست و ثانیاً، هشداری است برای آن ها که ورودشان به حریم حرم، نوعی توهین و بی‌اعتنایی به جایگاه والای حضرت ثامن‌الحجج(ع) است؛ چه کسانی؟ مثلاً، افرادی که عذر شرعی داشتند یا کسانی که مسلمان نبودند. شاید بگویید که از منظر شرعی، عبور از بازاری که در محدوده حرم قرار دارد، ظاهراً برای این افراد بی اشکال است؛ حق با شماست، اما آن‌چه در بازار زنجیر وجود داشت و رعایت می‌شد، نگاهی عرفی به مقوله حرمت حرم رضوی بود؛ رسمی که به ادب مجاوران حریم حرم باز می‌گشت؛ هم آن ها را به رعایت حرمت صاحب این بارگاه مطهر وا می‌داشت و هم به زائران و افراد غریبه‌ای که وارد مشهد می‌شدند، یادآوری می‌کرد که به چه مکان مقدسی پا گذاشته‌اند و باید، حرمت صاحب این حرم را نگه دارند و از رفتارهای دون شأن چنین مکان‌هایی برحذر باشند، چه رسد به معاصی و گناه‌هایی که شرع انور از آن ها نهی کرده‌است. در واقع باید زنجیر آویخته در «بازار رنجیر» را نماد نوعی امر به معروف و نهی از منکر بدانیم؛ رویکردی که شاید در برخی برهه‌های تاریخی فراموش شد و زمینه سودجویی و سوءاستفاده بعضی‌ها را فراهم آورد.