پیش از آن‌که با شهادت امام رضا(ع) و دفن پیکر مطهر آن‌حضرت در جوار روستای سناباد، از توابع نوغان قدیم، سنگ بنای شهر مشهد گذاشته‌شود، این منطقه، بخشی از ولایت دیرپای توس بود و سابقه تاریخی پرباری داشت. در ازمنه باستان، توس دارای دو شهر آباد به نام‌های نوغان و تابران بود که امروزه از شهر نخست، چیزی باقی نیست و از شهر دوم، تنها ویرانه‌هایی بر گرد روستایی کوچک به جا مانده‌است که اگر قبر حکیم توس، روانشاد ابوالقاسم فردوسی، سراینده بزرگ ایرانی و شاعر شاهنامه بزرگ در آن مدفون و مقبره‌اش بر همگان معلوم و مورد احترام نبود، ای‌بسا از تابران نیز، کمتر اطلاعاتی در اختیار داشتیم. افزون بر نوغان و تابران، ولایت توس دو روستا یا شهرچه بزرگ و آباد داشت که با نام سناباد و «تروغ‌بذ» مشهور بودند؛ اولی با گسترش شهر مشهد ناپدید شد و تنها نامش بر خیابانی از خیابان‌های شهر باقی‌ماند و دومی، امروزه با نام «طرقبه» شناخته می‌شود و منطقه گردشگری و ییلاقی معروفی در جوار مشهدالرضا(ع) است. وجود این آبادانی، طبعاً زاینده صنایع و مهارت‌های بومی متعدد بود؛ آن‌چنان که در کتاب‌های جغرافیای قدیم، به ظرفیت‌های اقتصادی و صنعتی این منطقه اشاره شده‌است. مثلاً «اصطخری» در «مسالک و الممالک»، یکی از صنایع رایج در این منطقه را فیروزه‌تراشی می‌داند و می‌نویسد: «و فی جبال نیسابور و طوس یکون فیروزج»؛ در کوه‌های نیشابور و طوس، معدن فیروزه وجود دارد. در این گزارش‌ها، صحبت از فعالیت معادن مس و حتی طلا به میان آمده‌است که استخراج آن چندان مقرون به صرفه نیست. با این حال، صنعتی که همپای فیروزه‌تراشی، تا امروز در مشهد قدیم دوام آورده، بی‌تردید صنعت تولید ظروف سنگی است. ابن‌حوقل (جغرافی‎دان قرن چهارم هجری) تولید ظرف‌های سنگی را از ویژگی‌های خاص نوغان می‌داند و در «صورة‌الارض»، کتاب مشهورش، می‌نویسد: «در کوه نوقان معدن قدور البرام (دیگ سنگی) است که به سایر بلاد خراسان برند.» آن‌چه ابن‌حوقل در گزارش حدود هزار سال قبل خودش اشاره می‌کند، قطع به یقین همین محصولی است که امروزه ما آن را با نام «هرکاره» یا به قول مشهدی‌ها «هَرکِرِه» می‌شناسیم؛ دیگ  سنگی خوش‌تراشی که می‌شود از آن برای پخت انواع غذاها، به ویژه آبگوشت‌ها و اشکنه‌ها بهره و به دلیل ویژگی ساختاری آن، از پخت تدریجی و به قول خانم‌ها، «جا اُفتادن» غذا در آن لذت برد. امروزه، هرکاره مشهد تقریباً شهرتی جهانی دارد؛ هرکاره‌ای که در قدیم، با سنگ بریده شده از کوهسنگیِ معروف ساخته می‌شد و امروزه البته، در روند ساخت آن، از سنگ دیگر نقاط هم استفاده می‌کنند؛ نقاطی مانند کوه خلج در نزدیکی مشهد که می‌توان در آن سنگ مورد نیاز هرکار را ساخت.

 

حدیث امام رضا(ع) درباره «هرکاره»

هرکاره به عنوان محصولی از نوغان قدیم که ساخت آن، پشت در پشت به مشهدی‌های امروزی رسیده‌است، صبغه‌ای دینی هم دارد و به کتاب‌های روایی مشهور نیز، راه یافته‌است. معروف‌ترین روایتی که به هرکاره مشهدی اشاره می‌کند، در متن کتاب ارجمند عیون اخبارالرضا(ع)، اثر شیخ صدوق، محدث و عالم بزرگ شیعه امامیه در قرن چهارم هجری است. شیخ که مدتی را هم در مشهد زندگی کرده و در جوار روضه منوّره به تدریس و نقل حدیث اشتغال داشته‌است، روایتی را به نقل از اباصلت هروی در کتاب خود آورده که چنین است: «فَلَمَّا دَخَلَ سَنَابَادَ اسْتَنَدَ إِلَى‌ الْجَبَلِ الَّذِی تُنْحَتُ مِنْهُ الْقُدُورُ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَنْفِعْ بِهِ وَ بَارِکْ فِیمَا یُجْعَلُ فِیهِ وَ فِیمَا یُنْحَتُ مِنْهُ ثُمَّ أَمَرَ(ع)فَنُحِتَ لَهُ قُدُورٌ مِنَ الْجَبَلِ وَ قَالَ لَا یُطْبَخُ مَا آکُلُهُ إِلَّا فِیهَا»؛ هنگامی که امام رضا(ع) به سناباد وارد شد، به کوهى که از آن دیگ سنگى می‌سازند تکیه کرد و فرمود: پروردگارا! این کوه را آن‌گونه قرار ده که همگان از آن نفع برند و برکت ده به آن‌چه در [ظرف‌های ساخته شده از آن] قرار می‌دهند و آن‌چه از آن می‌سازند. آن‌گاه دستور داد که برایش از سنگ آن کوه چند دیگ ساختند و می‌فرمود: در ظرفی غیر از این ظرف‌های سنگی برای من غذا درست نکنید.

 

بقای هرکاره تا امروز

این روایت که در یکی از کهن‌ترین منابع حدیثی شیعه نقل شده‌است، توجه و علاقه زائران و مجاوران را به هرکاره برانگیخت و زمینه را برای توسعه صنعت سنگ‎تراشی و به عبارت بهتر «هرکاره»‌تراشی در مشهد، فراهم کرد. بخشی از بازار قدیم مشهد که امروزه اثری از آن باقی نیست و از شمال صحن عتیق (صحن انقلاب) تا راسته نوغان امتداد داشت، به بازار سنگ‎تراشان معروف بود که در آن، افزون بر هرکار، دیگر محصولات سنگی، اعم از محصولات هنری، کتیبه و ... را می‌ساختند. با تخریب بازار بزرگ، بخش عمده‌ای از کاسبان و هنرمندان این بازار، در گوشه و کنار شهر پراکنده شدند، اما هنر دست آن‎ها، هنوز مشتریان زیادی دارد و زائران و مجاورانی که به امید یافتن هرکاره خوش‌تراش، در بازارهای اطراف حرم مطهر جست‌وجو می‌کنند، کم نیستند. 

 

بوستان وکیل‌آباد یکی از تفرجگاه‌های مهم شهر مشهد است و برای مشهدی‌ها و حتی زائرانی که به پابوس امام رضا(ع) می‎آیند، مکانی نوستالژیک است. باغ وکیل‌آباد در سال 1348 خورشیدی، توسط حاج‌حسین ملک وقف عام شد و در اختیار شهرداری مشهد قرار گرفت. اظهار نظر درباره چرایی نام‎گذاری این مکان، ساده نیست. دست‎کم دو روایت مهم درباره نام‎گذاری وکیل‌آباد وجود دارد. روایت نخست این است که باغ وکیل‌آباد را به دلیل وکالت حاج‌حسن ملک، برادر حاج‌حسین، در دوره پنجم مجلس شورای ملی، بین سال‌های 1302 تا 1304 و تملک ابتدایی او بر اراضی این منطقه، به این نام خوانده‌اند. ظاهراً شعری از ایرج‌میرزا هم در این‌باره باقی‌مانده است که دلالت بر نام وکیل‌آباد، پیش از سال 1304 دارد. روایتی دیگر که گویا از خانم عزت‌ملک ملک، دختر حاج حسین ملک، است، چنین بیان می‌کند که دلیل اطلاق نام «وکیل‌آباد» به این بوستان، تعلق آن به خانواده کفایی، فرزندان آخوند خراسانی است که یکی از آن‎ها با نام میرزاحسن کفایی، وکیل مشهد در مجلس بوده و البته، پس از آن، باغ را به حاج‌حسین ملک فروخته است و عنوان «وکیل‌آباد»، در واقع استناد به منصب اوست. اما در این روایت تاریخی یک سکته مهم وجود دارد و آن این‌که، میرزاحسن کفایی، نخستین بار در تیرماه سال 1305 و در دوره ششم مجلس شورای ملی، نماینده مردم مشهد شد و پیش از آن، سابقه نمایندگی نداشت که به واسطه آن، «وکیل‌آباد» را به این نام بخوانند و از طرفی، طبق شعر ایرج‌میرزا که قطعاً قبل از 1304 سروده شده(ایرج میرزا در سال 1304 درگذشت)، این مکان پیش از وکالت میرزاحسن کفایی، به «وکیل‌آباد» شهرت داشته‌است. بنابراین، اگر قرار باشد یکی از این دو روایت تاریخی را بپذیریم، باید روایت نخست را انتخاب کنیم که دلیل نام‎گذاری وکیل‌آباد را، وکالت برادر حاج‌حسین ملک در دوره پنجم مجلس شورای ملی می‌داند. 

 

 میدان پانزده خرداد مشهد، نخستین میدانی است که مسافران هنگام حرکت از پایانه اتوبوسرانی شهر به سمت حرم مطهر، از آن می‌گذرند. این میدان در میان مردم مشهد، به «فلکه ضدّ» مشهور است. پیشتر در همین ستون و صفحه، به دوستان عزیز یادآوری کردیم که در مشهد، به جای کلمه میدان از واژه «فلکه» استفاده می‌کنند؛ بنابراین، مقصود از «فلکه ضدّ» همان «میدان ضدّ» است. اما وجه تسمیه این میدان چیست و چرا آن را با این واژه عجیب و غیرمتعارف نام‎گذاری کرده‌اند؟ واقعیت آن است که در حدود سال 1315 خورشیدی، در این میدان یک ضدهوایی نصب شد تا به اصطلاح در حکم پدافند هوایی شهر و البته لشکر خراسان باشد. در آن زمان، به این میدان، «فلکه ضدطیاره» می‌گفتند. به تدریج، واژه طیاره از انتهای این ترکیب افتاد و فقط کلمه «ضد» باقی ماند و شد : «فلکه ضد». هر چند که بعد از شهریور 1320، ضدهوایی از میدان مذکور که در آن زمان، خارج از شهر قرار داشت، برچیده شد؛ اما نام «ضد» در افواه عمومی ماند و ماندگار شد. اما این «فلکه ضد» در تاریخ معاصر مشهد شاهد واقعه‌ای تلخ و در عین حال، مضحک بوده است. هنگامی که هواپیماهای شوروی بر فراز شهر مشهد به پرواز درآمدند، ضدهوایی یادشده شروع به شلیک کرد؛ متصدی نظامی این کار، چون قبلاً هیچ وقت اجازه تمرین و شلیک پیدا نکرده بود، تا بیاید و شلیک کردن یاد بگیرد، گلوله‌هایش تمام شد و تازه کاشف به عمل آمد که لشکر شرق، حدود 100 گلوله ضدهوایی بیشتر نداشته است! نتیجه این وضعیت هم کاملاً معلوم بود؛ وقتی تعداد گلوله‌های ضدهوایی از هواپیماهای مهاجم کمتر باشد، دیگر باید فاتحه پدافند هوایی را خواند! دلیل این کاستی آن بود که رضاشاه عادت داشت همه مهمات و ادوات را به دو لشکر تهران اختصاص دهد و توجه چندانی به لشکرهای دیگر نداشته‌باشد؛ هرچند آن دو لشکر هم، مقابل هجوم بیگانگان، عملاً هیچ کاری انجام ندادند! 

 

مسجد 72 تن، یکی از معروف‎ترین مساجد تاریخی مشهد است؛ مسجدی که ساخت آن در دهه 830ق/ 800ش به پایان رسید و بعدها در کنار آن، حمام تاریخی مهدی‌قلی‌بیگ ساخته شد؛ جایی که امروزه در انتهای بازار فرش مشهد(اندرزگوی 13) قرار دارد. این بنا، با دو مناره و کاشی‌کاری‌های بسیار نفیس، چندسالی است که مرمت شده و می‌توان زیبایی‌های آن را بهتر دید. اما این اثر قدیمی، با همه زیبایی‌اش، اسراری دارد که شاید کمتر کسی از آن خبر داشته‌باشد؛ از جمله این اسرار می‌توان به چند گور در سرداب مسجد اشاره کرد که در دهه‌های اخیر کشف شد. البته تدفین اموات در چنین مکان‌هایی بی‌سابقه نیست. در مدرسه «دو در» که امروزه داخل حرم مطهر قرار گرفته است هم، قبری وجود دارد که ظاهراً متعلق به بانی مدرسه است. اما اسرار مسجد 72 تن، فقط به این گورهای ناشناخته مربوط نیست؛ این مسجد اصلاً محراب ندارد و جهت دیوار جنوبی آن هم روبه قبله نیست! تا چند دهه قبل که در این مکان نماز جماعت برگزار می‌شد، پیش‌نماز مسیر دقیق قبله را تعیین می‌کرد و نمازگزاران هم پشت سر او صف می‎کشیدند؛ اما چرا باید چنین باشد؟ واقعیت این است که مسجد 72 تن، اصلا مسجد نیست؛ یک مقبره بسیار زیباست که بر اساس سبک دوره تیموری، حدود 600 سال قبل ساخته شده. نمونه‌هایی از این‌گونه بناها را می‌توان در هرات (مقبره گوهرشاد خاتون و شاهرخ تیموری) و سمرقند (مقبره تیمورلنگ) مشاهده کرد. ظاهراً در این دوره رسم بوده‌است که اعیان و صاحب‌منصبان، در دوران حیاتشان، برای خود مقبره‌هایی مجلل می‌ساختند. بر طبق کتیبه‌های موجود در بنای مسجد 72 تن، این مکان به فرمان غیاث‌الدین ملکشاه ساخته شد؛ یکی از اُمرای دوره تیموری که در دوره اُلُغ‌بیگ، فرزند شاهرخ، در خراسان و شاید مشهد امارت داشت. به همین دلیل، برخی معتقدند که قبرهای موجود در سرداب بنا، متعلق به غیاث‌الدین و افراد خاندان اوست.