مروری بر آداب و رسوم عزاداری سالار شهیدان در روستاها و شهرهای خراسان رضوی
تعداد بازدید : 13
عزای حسینی به سبک خراسانی
در روزهای محرم که بیشتر شهرها سیاه پوش می‌شوند، عزاداری‌ها هم به شیوه‌های گوناگون انجام میشود که آداب و رسوم روزهای محرم در هر شهر حال و‌هوای خاصی دارد. عزاداری محرم با فرهنگ و آداب روستاها و شهرهای مختلف درهم آمیخته شده است. هر یک از مناطق استان خراسان رضوی، سبک و سیاق خود را در عزاداری و برپایی مراسم سوگواری دارند. در بسیاری از سنت‌های عزاداری شهرها، شباهت‌های فراوانی هم وجود دارد. برپایی دستههای عزاداری، تعزیه، گرداندن علم و نخل و تهیه غذای نذری از جمله مراسمی است که در روستاها و شهرهای مختلف استان برگزار میشود. این سنت‌ها به قدری جالب توجه‌‌اند که مردم را از سراسر کشور به تماشا دعوت می‌کنند. هیئت‌ها و دستههای عزاداری، زنجیرزنی، پختن نذری، علم‌کشی و شام غریبان از جمله مراسمی است که در روزهای محرم به ویژه تاسوعا و عاشورا برپا میشود. از طرفی مراسم خطبه‌‌خوانی و برنامه شام غریبان در حرم مطهر امام رضا(ع) و ورود دستههای عزاداری به حرم نیز از آیین‌های مردم خراسان رضوی در ماه محرم است. این در حالی است که بر اساس اعلام میراث فرهنگی و گردشگری استان، در این زمینه حدود 36 آیین تاریخی به عنوان میراث ناملموس کشور ثبت شده است که آیین نخل بندانی و نخل گردانی هفتم محرم بجستان، مراسم سنگ‌زنی صد خرو سبزوار، مراسم تعزیه خوانی مشهد، شبیه‌خوانی و شبیه‌گردانی روستای سنو، مراسم چادرپوشان حسینیه قنادها، تعزیه روستای ریوند شهرستان داورزن، مراسم سوال و جواب روز عاشورای چشام و مراسم نخل گردانی ریاب گناباد از مهم‌ترین آیین‌های سنتی در ایام ماه محرم است که در شهرها برگزار میشود.
سبزوار؛ شهر آیین‌های عزاداری
سوگواری شهادت مظلومانه سومین اختر تابناک آسمان امامت در دیارسربداران با آیین‌های مختلفی همراه است که ریشه در فرهنگ و تمدن مردم سبزوار دارد. مردم سبزوار در عزاداری سنتی مانند سینه‌زنی و زنجیرزنی، با اجرای آیین‌های تاریخی در دهه اول محرم به عزاداری می‌پردازند.
سنگ زنی روستای صدخرو داورزن
آیین عزاداری سنگ‌زنی دهه اول محرم از سالیان گذشته در روستای صدخرو داورزن اجرا میشود که در این مراسم عزاداران به نشانه اندوه و تالم شدید با برهم‌زدن دو چوب یا سنگ و خواندن ذکرهایی در عزای سالار شهیدان، به سوگواری می‌پردازند.
چادرکشی حسینیه قنادها
حسینیه قنادها در سبزوار مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در دهه اول محرم هر سال، در داخل حسینیه، خیمه‌ای روی ۴ تیر چوبی به ارتفاع ۱۳متر برای عزاداری این ایام برپا میشود. چادر حسینیه، مزین به هنر خوشنویسی و منقوش به مضامین کربلا، جقه شیر با شمشیری در دست و اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلاست.
آیین نمایشی شیر در ششتمد
این آیین یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های محرمی این شهرستان است که طی این مراسم، فردی با پوشیدن لباس شیر، به ایفای این نقش می‌پردازد. حضور این عنصر در نظام آیینی ششتمد به نوعی نشان‌دهنده اهمیت عزاداری و عرض ارادت به امام و پیشواست. به این معنا که تمام عناصر جهان از انسان تا حیوان، در فراقش عزادارند. روایت دوم «شیر در تعزیه عصر عاشورا» است و موقعیت مکانی آن، سرزمین هند است.
آیین نخل گردانی مزینان داورزن
نخل گردانی مزینان که بیش از پنج قرن قدمت دارد، نمادی از تشییع پیکر شهدای کربلاست که در روز عاشورا حاملان نخل با فریاد «یا حسین» نخل را از محل مقبره امامزاده‌های سید حسن و سید اسماعیل تا محله پایین ده حمل می‌کنند.
آیین تعزیه‌خوانی در سبزوار
شهرستان سبزوار یکی از مراکز تعزیه‌خوانی کشور است که همزمان با روزهای تاسوعا و عاشورا در مناطق مختلف، این آیین برگزار میشود. اجرای تعزیه مسلم بن عقیل و طفلان مسلم، حضرت قاسم بن‌الحسن(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) و شهادت حضرت امام حسین(ع) و آتش زدن خیمه‌ها از مهم‌ترین مجالس تعزیه در شهرستان سبزوار است.
«علم گردانی» در نیشابور
«علم» در فرهنگ عاشورایی مردم خطه نیشابور، قدمتی دیرینه دارد. از همین رو ساختن آن نیز بخشی از هویت و فرهنگ مردم این دیار است که ریشه در فرهنگ، هنر و تاریخ آن دارد. فن «علم سازی» نیشابور یکی از هنرهای سنتی و صنایع‌دستی شهرستان نیشابور است که از قدیم به صورت سرو برافراشته تولید و در سطح کشور در مراسم مذهبی به ویژه عزاداری سید و سالار شهیدان از آن استفاده میشود. علم نیشابور با قدمت بیش از 300 سال در فرهنگ اسلامی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. این نماد مذهبی منحصربه‌فرد که در مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان مورد استفاده قرار می‌گیرد، توسط خاندان علمدار در نیشابور ساخته میشود و در میان دستههای مذهبی سراسر استان و کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. علم نیشابور نماد مذهبی منحصر به فردی است که در هیچ کجای ایران تاکنون ساخته نشده و مختص شهرستان نیشابور است.
علم گردانی در روستاها
علم گردانی به عنوان آیینی سنتی مذهبی، یکی از نمادهای فرهنگ سوگواری در نیشابور است. این آیین همه‌ساله توسط عزاداران و ارادتمندان به امام حسین(ع) در روستاهای نیشابور و با «علم نیشابوری» برگزار میشود.
مردم روستاهای مختلف نیشابور با علم‌های مخصوص همان روستا، به یک روستای شاخص و هدف مانند فدیشه، عبدل آباد، سلیمانی یا دیگر مناطق می‌روند و در آن‌جا مراسم علم‌گردانی را برگزار می‌کنند که گاهی ساکنان 40 تا 50 روستا در روستای هدف جمع می‌شوند تا این مراسم با شکوه خاصی برگزار شود. طبق یک سنت دیرینه، معمولا افرادی که علم را حمل می‌کنند از بین سادات جوان انتخاب می‌شوند که وظیفه علم‌گردانی را برعهده دارند؛ زیرا علم‌گردانی شامل بخشی از حرکات نمایشی خاص همراه با علم است که حمل کردن آن با توجه به ارتفاع چهارمتری و وزن آن، مهارت خاصی را می‌طلبد. در روز علم‌گردانی، علم‌های هر دسته وقتی که به هم می‌رسند، در اصطلاح، به یکدیگر سلام می‌دهند که چرخش هماهنگ همراه با اشعار و صلوات مردم در مسیر حرکت علم‌دسته بسیار دیدنی و باشکوه است. همچنین در قسمتی دیگر از مراسم علم‌گردانی، دستههای عزاداری وارد مساجد و حسینیه‌های دیگر می‌شوند و با مشارکت دیگر هیئت‌ها در اطراف علم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌کنند و در پایان اطعام عزاداران با حلیم نیشابوری انجام میشود.
مراسم خاص تعزیه در «فدیشه»
یکی دیگر از آیین‌های سوگواری در نیشابور که قدمت آن را به دوره قاجار نسبت می‌دهند، مراسم تعزیه در روستای «فدیشه» است. روستای فدیشه هرسال میعادگاه حدود ۷۰هزار عاشق و ارادتمند سید و سالار شهیدان از اقصی نقاط کشور است و مراسم روز عاشورا با شکوه وصف‌ناپذیری در آن برگزار میشود. از سپیده‌دم روز عاشورا شبیه‌خوانان در این روستا که در 32 کیلومتری غرب شهر «عشق آباد» میان‌جلگه و ۴۵ کیلومتری جنوب غربی شهر نیشابور واقع شده است، وقایع حزن‌انگیز مربوط به خاندان سیدالشهدا(ع) را برای عزاداران به شیوه هنرمندانه‌ای به نمایش می‌گذارند. در این روز هیئات مذهبی دسته‌دسته وارد روستا می‌شوند و با استقبال روستاییان به عزاداری می‌پردازند. در قسمت دیگر روستا نیز از صبح زود سفره‌ها برای پذیرایی از عزاداران پهن میشود و حلیمی که طی مراسمی خاص برای آن‌ها طبخ شده، در اختیارشان قرار می‌گیرد. در این روز درِ تمام خانه‌ها به روی عزاداران باز است و ایستگاه‌های صلواتی فراوانی در سراسر مسیر عزاداری و روستا در حال خدمت به مردم هستند.
«علم بندان» در شهر خور
«علم بندان» یکی از آیین‌های شهر «خور» در ماه محرم است که قدمتی دیرینه دارد و هرسال در اوایل ماه محرم برگزار میشود.
آیین علمبندان شهر «خور» به شماره ۲۶۱۱ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی کشور نیز ثبت شده است.
کار علم‌بندی یا علم‌آرایی از صبح روز اول ماه محرم آغاز میشود و تا صبح روز تاسوعا ادامه می‌‌یابد.
«نخل‌گردانی» در گناباد
مراسم عزاداری محرم و آیین‌های سالروز شهادت حضرت اباعبدا...الحسین(ع) در گناباد که خطه «قنات، قنوت و قناعت» خراسان شناخته میشود، با آداب و رسوم مختلف و ریشه‌داری عجین شده که برخاسته از مبانی دینی و فرهنگ اصیل این منطقه است. مردم گناباد در کنار سوگواری و سینه‌زنی و زنجیرزنی با آداب و رسومی مانند نخل‌بندانی، نخل‌گردانی، تعزیه‌خوانی و تعزیه‌گردانی، آیین «حسن حسین» و واویلای «مند»، ارادت خود را به سید و سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدا...الحسین(ع) نشان می‌دهند. هشت آیین ماه محرم گناباد شامل نخل‌گردانی قصبه شهر، نوقاب، روستاهای رهن و ریاب، شبیه‌خوانی نوقاب و ریاب، واویلای «مند» و «حسن حسین» بیدخت، در فهرست آثار ناملموس و معنوی کشور به ثبت رسیده که نشانه ریشه‌داری و قدمت این آداب و رسوم در این خطه است.
نخل گردانی
از جمله آداب و رسوم مردم در مناطق شهری و روستایی گناباد آیین نخل‌بندانی و نخل‌گردانی در ماه محرم و از جمله در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی است. در بستن نخل از پارچه سیاه، چوب نخل، شمشیر و نیزه، آینه و سرو و نخل استفاده میشود که هر کدام معنای خاصی دارد و این آیین به عنوان یکی از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری گناباد، قدمتی طولانی در تاریخ دارد. پارچه سیاه نخل نماد سوگ و ماتم، چوب نخل نماد پیکرمطهر سیدالشهدا(ع) و شمشیر و نیزه نماد تیر و نیزه‌های واردشده بر بدن امام، آینه نماد نور وجود حضرت سیدالشهدا(ع) و سرو و نخل نماد قامت حضرت علی‌اکبر(ع)، پنجه‌های فلزی نخل نماد دستان ابوالفضل العباس(ع)، زنگ، نماد زنگ کاروان امام حسین(ع) و سیب سرخ نماد خون سرور و سالار شهیدان(ع) و میوه بهشتی است.
یک کارشناس میراث فرهنگی گناباد در این باره می‌گوید: پارچههای زینتی نخل نمادی از حجله قاسم بن حسن(ع) و تنوع رنگ این پارچه‌ها نشان‌دهنده تنوع افکار و عقاید، ایده‌ها و مذاهب گوناگون است که در ایام محرم در قالب یک هدف و اعتقاد به امام حسین(ع) به صورت متمرکز و متحد به عزاداری می‌پردازند. علیرضا شناسایی افزود: تشییع نمادین در فرهنگ ایران پیشینه‌ای طولانی دارد و نمونه برجسته آن، آیین سالیانه سوگ سیاوش و حمل تابوت او بوده است و نخل‌‌بندی و تزیین نخل، به عنوان تابوت برای مردگان جوان، مشاهیر یا افراد محبوب سابقه‌ای هزاران‌ساله در این دیار دارد که بعد از واقعه عاشورا و از جمله طی سده‌های گذشته و به‌ویژه از دوران صفویه، به عنوان نمادی برای یادبود عزاداری سرور و سالار شهیدان(ع) رواج بیشتری یافته است.
«علم بندان» در خلیل آباد
یکی از آیین‌های سنتی و عاشورایی شهرستان خلیل آباد در ماه محرم، مراسم «علم بندان» است که نشانی از دلدادگی مردم این شهرستان به اهلبیت(ع) و سید و سالار شهیدان محسوب میشود. در این مراسم سادات، پیرغلامان، بزرگان شهر و دوستداران اهلبیت(ع) در محلی گرد هم می‌آیند و بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر، پارچههای سیاه و سبزی را که مردم وقف این کار کرده‌‌اند، می‌آویزند و در محل‌‌های عزاداری نصب می‌کنند. در برخی از مناطق نیز افرادی این علم‌ها را در جلوی دستههای عزاداری حمل می‌کنند. مردم شهرستان خلیل آباد هر سال قبل از فرا رسیدن ماه محرم، با برگزاری مراسم سنتی علمبندان، خود را برای عزاداری سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) آماده می‌کنند. مراسم علمبندان اولین مراسمی است که در شروع ماه محرم برای اعلام عزاداری سید و سالار شهیدان با حضور سادات و بزرگان هیئت برگزار میشود. طی برگزاری این مراسم علم‌های عزاداری با پارچههای رنگارنگ و زیبا بسته میشود. بعد از بستن و تزیین علم، آن را سر درِ مکانی که مراسم عزاداری برگزار میشود، می‌گذارند؛ علمبندان توسط بزرگان شهر انجام میشود و بقیه مردم در دور علم حضور دارند و یک نوحه کوتاه می‌خوانند و با ذکر صلوات علم بسته میشود.
مراسم پرده خوانی عاشورایی در خلیل آباد
پرده خوانی نوعی آیین نمایشی مذهبی ایران است که در آن فردی با عنوان پرده‌خوان از روی تصویرهای منقوش به پرده مصائب اولیای دین و به ویژه واقعه کربلا را با کلامی آهنگین روایت می‌کند. نقش این پرده‌ها عامیانه و بر مبنای تخیلات نقاش، گفته‌ها و نوشته‌های تاریخی و افسانه‌ای و نوعی از نقاشی موسوم به قهوه‌خانه‌ای است.
تعزیه خوانی در کاشمر
اهالی کاشمر در ماه حزن و اندوه حسینی، حال و هوای عجیبی دارند و همه ساله در آستانه ماه محرم با غبارروبی و سیاه‌پوش کردن حسینیه‌ها و تکایا، فضا را برای عزاداری سرور و سالارشهیدان و یاران باوفایش آماده می‌کنند. محرم، ماه پیروزی خون بر شمشیر، در واقع بازسازی و یادآوری واقعه خونین کربلاست و پرشورترین سوگواری‌های این ایام از یکم تا یازدهم محرم و اربعین امام حسین(ع) و یارانش است که نشانه علاقه و ارادت مردم این خطه به سرور و سالار شهیدان است.
سوگواران حسینی در کاشمر در این ایام با برگزاری مراسم سینه‌زنی و تعزیه‌خوانی، واقعه خونین کربلا را در اذهان زنده می‌کنند و به یاد امام و مقتدای خود به عزاداری می‌پردازند.
سوگواری ماه محرم در کاشمر همچون سایر نقاط کشور با آداب و مراسم خاصی از جمله تعزیه‌خوانی همراه است و عاشقان خاندان عصمت و طهارت از اولین شب محرم در پای منبرها، سخنرانی‌ها و مجالس سوگواری و عزاداری حضور چشمگیری دارند. در این ایام مردم در نقاط مختلف شهر، با برپایی ایستگاه‌های صلواتی، نذری‌های خود را توزیع می‌کنند. طبق یک سنت دیرینه، حرکت دستههای سینه‌زنی از صبح روز پنجم ماه محرم در سطح شهر آغاز میشود و تا روز یازدهم هر روز یکی از هیئت‌های بزرگ شهر میزبان عزاداران است. بر این اساس حسینیه حیدری کاشمر در روز پنجم و حسینیه علی اکبری در روز ششم از عزاداران استقبال و پذیرایی می‌کنند. در روز هفتم و هشتم حسینیه‌های علی اصغر و مهدیه میزبان دستههای سینه‌زنی هستند.
حسینیه ابوالفضلی شهرستان هم در روز تاسوعای حسینی میزبان هیئت‌های عزادار است.
روز دهم محرم، اوج حرکت دستههای عزاداری در کاشمر است که تبلور عشق و ارادت و دلدادگی مردم این خطه به ساحت مقدس ائمه اطهار و اهلبیت(ع) است و عزاداران حسینی در جوار امامزاده سید حمزه(ع) با برپایی مراسم عزاداری و اقامه نماز ظهر عاشورا، جلوه خاصی به مراسم می‌بخشند.
روز یازدهم محرم که در واقع آخرین روز حرکت دستههای سینه‌زنی در کاشمر است، عزاداران در قالب دستههای سینه‌زنی مهمان حسینیه حسینی این شهر هستند.
«علم بندان» در بردسکن
یکی از سنت‌های دیرین مردم شهرستان، مراسم علمبندان است.یک محقق فرهنگ عامه شهرستان بردسکن در گفت‌وگو با خبرنگار ما در این باره اظهار کرد: مراسم علمبندان از دیرباز به عنوان یک سنت در شهرستان بردسکن مرسوم بوده است؛ مردم و ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت قبل از فرارسیدن ماه محرم به استقبال این ماه می‌روند و تکایا را سیاه‌پوش می‌کنند.«مجتبی نظام آبادی» افزود: جمعی از بانوان و مردان با چارقدهای رنگارنگ اقدام به بستن علم می‌کنند و کسانی که نذر و نیازی دارند، در این مراسم شرکت می‌کنند. کسانی که علم را می‌بندند، با ذکر صلوات و چاووشی‌خوانی و دود کردن اسپند مراسم علمبندان را انجام می‌دهند. نظام آبادی گفت: این آیین در همه تکایای سطح شهرستان بردسکن انجام میشود و این نماد را به عنوان احیاگر یاد شهدای کربلا و سربریده امام حسین(ع) بر سر نیزه می‌دانند.
این محقق فرهنگ عامه درباره سنت‌های عزاداری مردم شهرستان بردسکن اظهار کرد: از دو روز مانده به محرم، هر هیئتی برای خود تعدادی «علم» به عنوان نماد محرم می‌بندد و بر سر در تکایا قرار می‌دهد.
مجتبی نظام آبادی با اشاره به این که شب اول محرم همگی سوگواران آماده عزاداری برای امام حسین(ع) هستند، افزود: در شب دوم محرم نیز تعدادی از جوانان و افراد مسن‌تر از هیئت‌های مختلف با تعدادی علم و گروهی طبل‌زن از جایگاه مخصوصی که دارند، به سمت تکیه در قالب دستههای سینه‌زنی و زنجیرزنی به راه می‌افتند. وی افزود: در شب سوم محرم، دستههای سینه‌زنی به همراه زنجیرزنان و گروهی از طبل‌زن‌ها و سنج‌زن‌ها و یک نفر به عنوان نوحه‌خوان به همراه یک خودرو یا گاری‌های چرخ‌دار که بالای آن تعدادی بلندگو نصب شده است، به سمت تکیه خود به راه می‌افتند که در بین راه خانواده‌ها در مسیر هیئت اسپند دود می‌کنند. گاهی نیز خرمای نذری بین عزاداران تقسیم می‌کنند و هیئت با شور و حال خاصی از خیابان‌ها می‌گذرد تا به تکیه برسد. این پژوهشگر خاطرنشان کرد: در شب‌های چهارم، پنجم و ششم نیز تمامی هیئت‌ها با نظمی خاص با علم و دستههای سینه‌زنی و زنجیرزنی عزاداری می‌کنند و زمانی که وارد تکیه می‌شوند، به سینه‌زنی می‌پردازند. وی درباره شب هفتم محرم گفت: شب هفتم محرم از هر هیئتی دستههای سینه‌زنی و زنجیرزنی و سنج‌زنی به راه می‌افتند که با این هیئت علم‌های رنگارنگ (که نماد عزاداری است) دیده میشود. در بین هیئت‌ها نیز در هر ۵۰ متری یک نفر اسپند دود می‌کند. این پژوهشگر افزود: شب هشتم محرم هم که شب تاسوعای حسینی است، هیئت‌ها در حین حرکت یاحسین(ع)گویان سینه و زنجیر می‌زنند تا به تکیه برسند. سپس در تکیه یک روحانی بر منبر می‌رود و درباره قیام حضرت اباعبدا...الحسین(ع) مطالبی بیان می‌کند. وی ادامه داد: شب نهم محرم دستههای سینه‌زنی و زنجیرزنی مثل شب‌های گذشته به حرکت درمی‌آیند. در شب دهم محرم که شب عاشورای حسینی است، جوانان و خردسالان بیشتر از همه در مراسم سوگواری شرکت می‌کنند و به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند. این پژوهشگر فرهنگ عامه تصریح کرد: در روز عاشورا نیز پس از اتمام مراسم عزاداری، نماز ظهر عاشورا در گلزار شهدا اقامه و سپس هرکسی در هیئت خود به صرف ناهار دعوت میشود. شب یازدهم هم مراسم شام غریبان توسط عاشقان حسینی با اهدای یک شمع و گذاشتن آن داخل شمعدان ویژه برگزار میشود.
ارسال دیدگاه
ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
