یکی از گیاهان دارویی که در شرایط اقلیمی نیمه خشک و کوهپایه ای خراسان رضوی رشد و نمو می کند و شیره آن برای استفاده در صنایع بهداشتی ،آرایشی و عطر و ادکلن به کشورهای دیگر صادر می شود گیاهی است به نام آنغوزه . آنغوزه گیاهی است با ریشه ضخیم و گوشتی، برگ های بسیار بریده و غباری و ساقه قوی و گوشتی که بلندی آن تا ۲ متر میرسد. گل های آن به رنگ زرد و به شکل چتر در انتهای ساقه ظاهر میشود. آنغوزه در چند سال اولیه رشد ساقه قابل رویتی ندارد و برگ های آن گسترده روی زمین است و در بیابان های خشک و کوه های بجستان به وفور پیدا می شود.از ساقه این گیاه نوعی صمغ استخراج می شود که به آن آنغوزه می گویند. آنغوزه مزه ای گس، تند و سوزنده و بویی شبیه به بوی نامطبوع ترکیبات گوگرد دارد که بخش دارویی گیاه را تشکیل می دهد و نحوه استفاده از آن به این صورت است که بعد از شست وشو با آب و کمی نمک آن را می پزند و محلی ها و قدیمی ها بر این باورند که هر نوع انگل و کرمی در بدن را نابود می کند و د ربرخی موارد آن را به صورت ادویه در غذاها استفاده می کنند.
خواص دارویی آنغوزه
شیره آنغوزه را هم به شیوه خاص ، در زمان خودش می گیرند که از خاصیت های دارویی فراوانی برخوردار است .در آنغوزه ماده ای به نام کومارین وجود دارد که سبب رقیق شدن خون می شود.از دیگر خواص آن می توان به خاصیت ضد ویروس ،آنتی بیوتیک، ضد التهاب و ایده آل برای بیماری های تنفسی ، موثر در تقویت سیستم بدن ، تسکین درد گوش ، مشکلات معده ، تقویت بینایی و تسکین درد دندان اشاره کرد.یکی از ظرفیت های شهرستان بجستان در حوزه گیاهان دارویی کشت آنغوزه است که۲۰ هزار هکتار در روستاهای کوهپایه ای به کشت آن اختصاص یافته و حدود 70 نفر در کاشت و برداشت این محصول مشغول کار هستند.
صادرات آنغوزه به کشورهای دیگر
آنغوزه یکی از گیاهان دارویی مهم منطقه بجستان است و شیرابه آن به صورت خام به کشورهای دیگر صادر میشود و این موضوع دلیلی بر تشویق مردم در سالهای اخیر برای کشت این گیاه بوده و مورد توجه بهرهبرداران زیادی قرار گرفته است.در سالهای اولیه رویش این گیاه ، ساقه دیده نمی شود و برگهای گیاه روی زمین پهن می شود و بعد از گذشت دو سال ساقه آن رشد می کند .در سال چهارم و اوایل تابستان در بالای طوقه (پایین ساقه) تیغزنی انجام میشود و از این محل شیرابهای استخراج میشود که بوی ناخوشایندی دارد و در مجاورت هوا تغییر رنگ می دهد و سفت میشود که ماده اولیه بسیاری از صنایع دارویی و آرایشی است.همچنین در طب سنتی از آن استفادههای فراوانی می شود.
برداشت زیرنظر منابع طبیعی است
حسن پردل یکی از بهره برداران گفت: حدود ۸۰ سال است که این گیاه در منطقه کاشت و برداشت می شود و به دلیل این که در کوه و دشت می روید زیر نظر منابع طبیعی بجستان است و هر سال با توجه به میزان بارندگی و بازدید کارشناس مجوز برداشت برای بهرهبرداران صادرمی شود .وی تصریح کرد : رویشگاه طبیعی گیاه آنغوزه مناطق کوهپایه است و گیاه در ارتفاع بالا کیفیت مطلوبی دارد و در ارتفاع کمتر از ۱۰۰۰ متر از کیفیت کمتری برخوردار است که ارزش اقتصادی پایینی دارد . این گیاه به آب کم نیاز دارد و با توجه به درآمد بالای آن هزینه نگهداری اش کم است.
پردل اظهار کرد: در برخی مناطق بجستان، کشت این گیاه به صورت دیم انجام میشود؛ البته برای این که گیاه کیفیت مطلوبی داشته باشد، زمینی که در آن کشت میشود باید در مناطق کوهپایه و مشابه رویشگاههای طبیعی این گیاه باشد.گیاه آنغوزه به لحاظ رویشگاهی دو نوع است که آنغوزه دشتی و آنغوزه کوهی نام دارد و آن چه بیشتر مد نظر بهرهبرداران است و کیفیت مطلوبی دارد و برداشت آن اقتصادی است آنغوزه کوهی است.بعد از برداشت گیاه، به میزان سه تا چهار برابر میزان برداشت، بذرپاشی و کپهکاری انجام می شود تا برداشت جبران شود و برای سال های بعد هم بی نصیب نمانیم .این بذرها بعد از پاشیدن در سال هفتم به بهره برداری می رسد .رویشگاههای آنغوزه در منطقه وضعیت مطلوبی دارند که بخش مهمی از آن به همت خود مردم است که از همان قدیم بذرپاشی در طبیعت را انجام میدادند و همین موضوع باعث شده است که در بسیاری از ارتفاعات بجستان رویشگاههای غنی آنغوزه داشته باشیم.
هند مقصد صادراتی آنغوزه
پردل گفت: تاجران و خریداران برای حمل محصول این گیاه به خصوص شیرابه آن نیاز به دریافت مجوز از منابع طبیعی دارند و این گیاه بیشتر به کشور هند صادر می شود.
کمالی یکی از بهرهبرداران تصریح کرد: برای برداشت آنغوزه تجربه و مهارت نیاز است و باید اصول تیغزنی را رعایت کرد تا صدمات جبران ناپذیری به گیاه وارد نشود.
وی افزود: رویش آنغوزه از اسفند آغاز میشود و تا اواخر اردیبهشت ادامه دارد و بعد از آن گیاه خشک میشود که بهرهبردار برای این که گیاه را نشانه گذاری کند سنگی در محل رویش گیاه قرار میدهد و بعد از آن سایبانی برای گیاه ایجاد می شود (کپه کاری) تا در معرض نور آفتاب قرار نگیرد و سپس تیغزنی صورت می گیرد. آغاز برداشت گیاه از مرداد است و دو ماه ادامه دارد و یکی از مهمترین اقداماتی که برای برداشت شیره گیاه انجام میشود عمل تیغزنی گیاه است که هر پنج روز یک بار در قسمت طوقه آن انجام میشود.
سود در جیب دلالان
کمالی تصریح کرد: سود این گیاه بیشتر به جیب تاجران و دلالان میرود و در بازار قیمتی بالاتر از این دارد.
وی گفت: برای صدور مجوز برداشت آنغوزه توسط بهره بردار ،اداره منابع طبیعی به صورت مزایده این کار را انجام می دهد که در بعضی مواقع مشاهده شده است که با توجه به این که قیمت های بالایی توسط افراد بی تجربه داده می شود مجوز برای آن ها صادر می شود و در موقع برداشت صدمات جبران ناپذیری به گیاه وارد می کنند که در سال های بعد هم این مشکل دو چندان می شود.
مجوز برداشت بعد از بازدید صادرمی شود
رئیس اداره منابع طبیعی آبخیزداری شهرستان بجستان گفت : گیاه آنغوزه یکی از گیاهان دارویی مهم در بجستان است که رویشگاههای طبیعی زیادی را به خود اختصاص داده است.حمید انصاریفر افزود: گیاه آنغوزه چون از عرصههای طبیعی برداشت میشود متولی آن منابع طبیعی است و هر سال با توجه به میزان بارندگی و بعد از بازدیدهای کارشناسان منابع طبیعی، مجوز برداشت برای بهرهبرداران صادر میشود.
انصاریفر خاطرنشان کرد: رویشگاه طبیعی گیاه آنغوزه مناطق کوهپایه است و گیاه در ارتفاع بالاتر از ۱۲۰۰ متر کیفیت مطلوبی دارد و در ارتفاع پایین فیزیولوژی گیاه بیشتر شبیه آنغوزه دشتی میشود که خیلی ارزش اقتصادی ندارد بنابراین برای کشت این گیاه، شرایط رویشگاه باید مشابه رویشگاههای طبیعی باشد.
وی گفت: نیاز آبی این گیاه کم است و نسبت به درآمدی که دارد نگهداری آن سخت نیست و در بعضی از مناطق بجستان، کشت این گیاه به صورت دیم انجام میشود.
انصاریفر تصریح کرد :نه تنها برای برداشت این گیاه نیاز به مجوز منابع طبیعی است بلکه تاجران و خریداران برای حمل این گیاه به خصوص شیرابه آن باید مجوز منابع طبیعی را داشته باشند وگرنه در صادرات با مشکل مواجه میشوند و هر گونه حمل گیاه بدون مجوز، بازداشت و توقیف را به همراه خواهد داشت.
وی اظهار کرد: این گیاه با توجه به درآمد اقتصادی خوبی که دارد میتواند منبع درآمد مناسبی برای دولت و بهرهبرداران باشد اما در ایران آن طور که باید به آن توجهی نشده است.
انصاری فر افزود: برای فراوری این گیاه هیچ اقدامی در منطقه انجام نشده است و در داخل ایران بازار فروش چندانی ندارد و تاجران شیره گیاه را خریداری و آن را به کشورهای دیگر از جمله هند صادر میکنند.
وی بیان کرد: حدود ۲۰ هزار هکتار در ارتفاعات روستاهای جزین، درزاب، مزار، زینآباد و ششتوک برداشت آنغوزه داریم و حدود ۱۲۰ نفر در بجستان در زمینه بهرهبرداری آنغوزه مشغول کار هستند.
یک میلیون برای یک کیلو شیره آنغوزه
هر کیلو شیره آنغوزه حدود یک میلیون تومان است و از هر گیاه بسته به تعداد دفعات تیغزنی حدود ۸۰۰ تا یک کیلوگرم شیره برداشت می شود.
مدیر جهاد کشاورزی بجستان گفت: نام علمی آنغوزه فلوراست و در مناطق نیمه خشک و بیشتر در خراسان جنوبی و کوه ها و بیابان های بجستان روییده می شود.
آنغوزه تلخ و شیرین
محرابی افزود: آنغوزه به دو شکل تلخ و شیرین است که در منطقه بجستان آنغوزه تلخ بیشتر روییده می شود.
وی تصریح کرد: رویشگاه های طبیعی آنغوزه در ارتفاعات بالاتر از ۱۵۰۰ متر و بیشتر در مناطق مزار ،جزین ، نیان و ششتوک از توابع بجستان است که یکی از گونه های ارزشمند آن در کشور در این مناطق روییده می شود.
محرابی گفت : برداشت به دو صورت شیره و کِشته است که در عرصه های طبیعی با نظارت کارشناسان منابع طبیعی صورت می گیرد و باید کشاورزان و بهره برداران برای جلوگیری از صدمه به گیاه آموزش های لازم را فراگیرند.
وی خاطر نشان کرد: متاسفانه بحث فراوری در ایران مطرح نیست و این محصول بیشتر به کشور هندوستان صادر می شود و یکی از کاربردهای آن استفاده از اسانس و خواص دارویی اش است .
کاربرد در صنایع آرایشی و دارویی
محرابی اظهار کرد: یکی از موارد استفاده اسانس آنغوزه در ساخت ادکلن هاست بعد از فراوری، برای ماندگاری بوی ادکلن از آنغوزه ایرانی استفاده می شود. وقتی این محصول به کشور هند صادر می شود کشورهای اروپایی آن را از هند خریداری و در صنایع آرایشی و دارویی از آن استفاده می کنند.وی گفت: آنغوزه در باغ ها هم کاربرد دارد زیرا خاصیت انگل زدایی دارد.
محرابی تصریح کرد: رویش آنغوزه که آغاز شد از ریشه گیاه بهره برداری می شود البته این کار باید به صورت اصولی باشد تا بقای این گیاه حفظ شود که با دوره های ترویجی و آموزشی به بهره برداران و کشاورزان آموزش های لازم به آن ها داده می شود.وی اظهار کرد: مهم ترین قطب توسعه و رویش آنغوزه در جنوب خراسان و به ویژه بجستان است و باید به دنبال بحث فراوری این گیاه باشیم.
دکتر پوزشی از کارشناسان جهاد کشاورزی گفت: بهره برداران از چند دهه قبل وجود داشته اند و هشت نفر در منطقه به صورت دیم کار هستند که ۲۰ تا ۳۰ هکتار را پوشش داده اند.وی افزود: از مهر تا آذر کشت آنغوزه به روش های کپه کاری و بذرپاشی انجام می شود و هر کیلو آنغوزه تا حدود یک میلیون تومان خریدار دارد.
پوزشی تصریح کرد: در روش دیم اگر شرایط مناسب بارندگی باشد در سال چهارم به برداشت می رسد و از هر بوته ۸۰۰ گرم شیره برداشت می شود. در روش کشته، آنغوزه ها با سنگ نشان گذاری می شود که به این روش کول گذاری می گویند که جهت سایبان برای گیاه هم استفاده می شود.وی اظهار کرد: شیره آنغوزه در طب سنتی استفاده می شود و در بحث فراوری ،از آن شربت هایی با عنوان باریج تهیه می کنند اما عمدتا به صورت خام صادر می شود. سال گذشته برداشت های غیر اصولی و غیر مجاز از این گیاه در کوه های روستای ابوالخازن صورت گرفت که از سوی مجریان قانون از این عمل جلوگیری شده است.
پوزشی خاطر نشان کرد : ۵ هکتار آنغوزه در حوزه روستای نوق بجستان به صورت دیم کشت شده است.