مسعود حمیدی/ فرش دستباف استان بعد از گذر از هفتخان تولید توسط تجار استانهای دیگر به خارج از کشور صادر میشود.
طبق نظر کارشناسان استان ،خراسان رضوی، قطب تولید فرش دستباف در شرق کشور است و جزو استانهای اصلی تولیدکننده فرش در کشور به شمار میرود.
به گزارش خراسان رضوی ، فرش دستباف استان به لحاظ نقش و تنوع طرح ویژگیهای فراوانی دارد که توانمندی بافندگان در بافت فرشهای عشایری و تجاری از ویژگیهای آن محسوب میشود. بافندههای خراسانی که تعداد آنها بسیار زیاد هم هست، بیشتر فرشهای خود را در اندازههای شش متری به بالا تا حدودی عریض و شبهمربع، به رنگ قرمز میبافند، در مشهد با اقتباس از طرحهای کرمانی هم فرش بافته میشود. در طرحهای ترنج و لچک خراسان، بیشتر در کنار حاشیه به یکدیگر نزدیک میشوند که آن را بهاصطلاح طرح سلسلهای یا طرهای مینامند. در مشهد طرحهای تصویری با نقشهای انسان و حیوان هم میبافند، این هنرمندی و ظرافت باعث شده است که فرش دستباف این استان جزو محصولات ارزآور برای کشور و استان باشد؛ اما چندین سال است که به دلایل مختلفی تاروپود صنعت فرش دستباف در استان درهم تنیدگی خود را ازدستداده و این هنر و صنعت حالوروز خوشی ندارد.
آمارها چه میگوید؟
بر اساس آمار وزارت صمت، میزان صادرات فرش و صنایعدستی کشور در چهارسال گذشته روند نزولی داشته طوری که از سال 96 تا سال 99 میزان صادرات فرش و صنایعدستی کشور حدود 300 درصد کاهش داشته است. بر اساس گزارشهای سالانه این وزارتخانه، میزان صادرات فرش و صنایعدستی کشور در سال 96 معادل 462 میلیون دلار بوده، در سال 97 صادرات این محصولات به 304 میلیون دلار، در سال 98 به 154 میلیون دلار و درنهایت در سال 99 به 131 میلیون دلار رسیده است؛ یعنی در طول چهار سال گذشته صادرات فرش و صنایعدستی کشور تقریباً یکسوم شده است. عمدهترین دلیل این کاهش را میتوان در تحریمهای آمریکا بهعنوان اصلیترین خریدار فرش و صنایعدستی ایران جستوجو کرد اما از سویی دیگر با کاهش ارزش پول ملی و چندبرابر شدن ارزش دلار ، صادرات صنایعدستی و فرش کشور ازحیث حجم در طول 4 سال گذشته نهتنها کاهش پیدا نکرده بلکه رشد هم داشته اما ارزش صادراتی فرش و صنایعدستی یکسوم شده است. طبق اعلام گمرک، صادرات این کالا درسال ۱۳۷۲ به اوج خود رسید و حدود دو میلیارد دلار بود و برای پنجتا هفت میلیون نفر شغل ایجاد کرد، اما بهتدریج کاهشیافت، بهطوریکه به حدود ۲۴۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ و پس از اعمال تحریمها به ۷۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۸ و ۵۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ رسیده است. گزارش مرکز آمار کشور از میزان صادرات فرش دستباف کشور در دوماهه ابتدایی امسال حاکی از آن است که بهطور مقایسهای میزان صادرات این محصول نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود 80 درصد افزایش پیداکرده است. اما جایگاه استان خراسان رضوی در این صادرات کجاست و وضعیت تولید و صادرات فرش دستباف استان در این چند سال چگونه بود؟
سهم خراسان رضوی از صادرات فرش
بنا بر اذعان کارشناس اداره بازرگانی خارجی سازمان صمت استان، میزان صادرات فرش و زیرمجموعههای آن در خراسان رضوی طی سال 99 حدود 5 میلیون و 100 هزار دلار بوده است؛ درحالیکه آمار تفکیکی صادرات سال 98 توسط گمرک کشور در اختیار استانها قرار نگرفته است اما میزان صادرات فرش و زیرمجموعههای آن در سال 97 در استان معادل 4 میلیون و 472 هزار دلار بوده است. بنابراین سهم گمرکات استان خراسان رضوی از صادرات فرش کشور در سال 99 به 10 درصد ازکل کشور رسیده درحالیکه در سال 97 سهم گمرکات استان از کل صادرات فرش کشور حدود 2 درصد بوده است. قاسمی کارشناس اداره بازرگانی خارجی سازمان صمت استان معتقد است دلیل اصلی پایین بودن سهم استان خراسان رضوی از صادرات فرش کشور، نبود گمرک تخصصی برای صادرات این محصول است، به همین دلیل عمده تولیدکنندگان و بازرگانان صنعت فرش مجبورند برای صادرکردن محصول خود به گمرک تهران مراجعه کنند.
نبود آمار و معضلات حلنشده صنعت فرش
رئیس اداره فرش سازمان صمت استان نیز در گفتوگو با خراسان رضوی دراینباره میگوید: بزرگترین معضل ما در حوزه فرش نداشتن آمار است. طبق بررسیهایی که انجامشده حدود 90 هزار نفر در صنعت فرش ورود کردهاند و بهنوعی مدرک یا تخصصی در این حوزه دارند اما تنها 40 تا 45 هزار نفر از این تعداد فعال هستند که بخشی نیز بهصورت فصلی فعالیت میکنند.
مهدی کلالی میافزاید: بیشتر فعالان فرش دستباف استان بهصورت انفرادی فعالیت میکنند و ما در تلاش هستیم که این جمعیت را شناسایی و ضمن ثبت مشخصات و شناسنامهدار کردن آنها فعالیت تولیدی آنها را در قالب کارگاهی ایجاد کنیم و در سه سال گذشته توانستیم حدود 14 هزار نفر فعال این حوزه را که نیمی از آنها در مشهد هستند، شناسایی کنیم و اطلاعات آنها را به ثبت برسانیم.
سند راهبردی مرکز فرش کشور همچنان معطل
وی ادامه میدهد: سند راهبردی مرکز فرش کشور باید اجرا شود اما متأسفانه به دلیل تغییرات مدیریتی این چندسال اجرای آن با تأخیر روبهرو شده است. از سویی دیگر تولیدات فرش دستباف ما در کشور فاقد شناسنامه است؛ به همین دلیل است که ما با معضل عرضه و صادرات فرشهای تقلبی روبهرو هستیم.
رئیس اداره فرش سازمان صمت استان درباره میزان صادرات فرش دستباف استان میگوید: بررسیهای میدانی ما حاکی از آن است که سالانه حدود 35 هزار مترمربع فرش دستباف در استان خراسان رضوی تولید میشود که بنا بر اذعان تجار و فعالان این حوزه حدود 60 درصد این تولیدات صادر میشود و ارزش هر متر فرش دستباف صادراتی امروزه بهصورت میانگین 100 دلار است. اما به دلیل اینکه گمرک آمار تفکیکی صادرات را در اختیار استانها قرار نداده است، نمیتوان آمار دقیقی درباره میزان صادرات این محصول اعلام کرد.
وی میافزاید: علاوه بر این به دلیل شناسنامهدار نبودن تولیدات فرش دستباف کشور محصولات استان ممکن است از دیگر گمرکات کشور صادر شود. یعنی فرش دستباف مشهد در تهران ثبت و از طریق بازرگانان استان دیگر صادر میشود و این صادرات به اسم استان خراسان رضوی نیست. هرچند به نظر بنده میزان صادرات فرش دستباف استان نسبت به سال گذشته بیشتر شده است.
7 هزارنفری که بیمه نشدهاند
کلالی به معضلات تولید فرش دستباف و فعالان این حوزه نیز اشاره میکند و میگوید: یکی از مهمترین گلایههای فعالان این حوزه، نبود بیمه است. هماکنون حدود 11 هزار نفر از بافندگان فرش دستباف استان تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی هستند که نسبت به 3 سال گذشته اگر کاهش پیدا نکردهاند، افزایش هم نداشتهاند. از سویی دیگر طی این مدت مرکز فرش کشور پیگیریهایی انجام داده است و بنا بود که این افراد تحت پوشش بیمه روستایی و عشایر قرار بگیرند که در همین چارچوب ما بالغبر 7 هزار نفر را در استان خراسان رضوی شناسایی و برای صدور بیمه به تهران معرفی کردیم اما متأسفانه به دلیل نبود اعتبار بیمه آنها صادر نشده است.
دولت مقصر است
اما هادی مخملی رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف مشهد در گفتوگو با خراسان رضوی دلیل اصلی کاهش صادرات فرش دستباف را کاهش حمایتهای دولتی در دوره تحریم و کرونا بیان میکند و میگوید: فرش دستباف یک محصول گرانقیمت و غیراساسی برای مصرفکنندهها حتی در بازار کشورهای هدف است و در دوره بحران کرونا و سخت شدن شرایط اقتصادی استقبال از خرید این محصول کاهشیافته است. از سویی دیگر بخش عمده تجار و بازرگانان اصلی صنعت فرش نیز به دلیل سختگیریهایی که در حوزه بازگشت ارز صادراتی انجامشدهاست، از این حوزه خارجشدهاند به همین دلیل است که صادرات فرش در کشور و بهتبع آن در استان خراسان رضوی کاهش یافته است.
وی میگوید: محیط و شرایط تولید فرش دستباف در استان نامناسبتر شده است زیرا حمایتهای دولتی به خصوص برای بیمه کردن فعالان این حوزه کاهش پیداکرده است. از سویی دیگر تولیدات ما به دلیل تغییر نسلها و عدم بهروزرسانی محصولات کاهش پیداکرده درحالیکه فرش ایرانی در دنیا زبانزد است و استان خراسان رضوی در تنوع تولیدات و سفارشپذیری قطب اول کشور اما بااینحال سهم استان از صادرات این محصول حداقل بر اساس آمارها چندان نیست. علاوه بر این تحریمهای آمریکا باعث شد خریداران عمده فرش ایرانی که تجار آمریکایی هستند از دور خارج شوند و در این شرایط دولت حمایتی از تجار نکرده است.
صادرات فرش استان در اختیار تجار دیگر استانها
اما رئیس اتحادیه صادرکنندگان معتقد است صادرات فرش استان خراسان رضوی به نام استانهای دیگر انجام میشود. محمدحسین روشنک در گفتوگو با خراسان رضوی میگوید: عمده تجار فرش کشور از استانهای غربی هستند به همین دلیل است که فرش مشهدی را از تولیدکننده خریداری و از گمرکهای دیگر کشور بهخصوص استان تهران صادر میکنند. یعنی تجار مشهدی کمتر فرش صادر کردهاند بنابراین نمیتوان تحلیل درستی درباره سهم استان خراسان رضوی از میزان صادرات فرش در کشور ارائه کرد.
اما تولیدکننده چه میگوید؟
مقدم فعال صنعت فرش استان اما معتقد است میزان تولید فرش دستباف در استان حداقل 50 درصد کاهش یافته و میزان صادرات نیز در طول 3 سال گذشته حدود 60 تا 70 درصد کاهش داشته است. این تولیدکننده در گفتوگو با خراسان رضوی دلایل این موضوع را اینچنین توضیح میدهد: نابسامانی و نبود یک سیستم جامع در کشور باعث شده است که بنده به عنوان تولیدکننده فرش، مواد اولیه مانند پشم را به چند برابر قیمت در مشهد خریداری کنم. یعنی قیمت یک بقچه پشم در کرمانشاه شاید 200 هزار تومان باشد اما در مشهد باید به قیمت 350 هزار تومان خریداری کنیم زیرا هیچ سامانه و سیستم جامعی برای خرید و فروش مواد اولیه وجود ندارد.
هفتخان تولید فرش در مشهد
وی میافزاید: در صنعت فرش 20 درصد هزینهها مواد اولیه است، 20 درصد مرتبط با رنگرزی و 60 درصد نیز مربوط به دستمزدهاست. در استان خراسان رضوی هزینه رنگرزی به دلیل نبود ارتباط بین سیستم تولید فرش ، 3 برابر دیگر استانهاست. در بحث دستمزدها نیز اگرچه طی دو سال گذشته دستمزدها رشد داشته اما آنچنان که باید بافنده و کارگر را به کار در این حوزه ترغیب نمیکند.
مقدم میگوید: امروزه برای تولید یک فرش دستباف در مشهد باید چند خان را پشت سر بگذاریم. اول تأمین نقدینگی که حمایتها در این زمینه بسیار ناچیز است. در مرحله بعد دریافت مجوزها که خود قصه دیگری است که به عنوان مانع تولید عمل میکنند. در مرحله بعد ما هیچ اطلاعی از بازار و ارتباطی با خریدار و تأمینکننده مواد اولیه و رنگرزی و امثال آن نداریم و متولیان دولتی تنها مجوز صادر میکنند. مرحله بعدی صادرات این محصول است.
وی ادامه میدهد: به عنوان مثال بنده یک فرش را به یک گردشگر در مشهد میفروشم و این تازه اول دردسر است؛ زیرا این فرش باید برای گردشگر ارسال شود اما اداره پست میگوید به دلیل تغییر قوانین نمیتواند فرش را پست کند و باید آن را صادر کنیم. چطور ممکن است وقتی یک گردشگر فرش را خریداری کرده آن را صادر کنیم؟ خوب طبیعی است که گردشگر منصرف میشود و فرش را از یک کشور دیگر خریداری میکند.
صادرات فرش مشهدی با واسطه تجار اصفهانی و تهرانی
این تاجر فرش مشهدی میگوید: متأسفانه صادرات فرش مشهدی با واسطه انجام میشود. یعنی بنده تولیدکننده برای اینکه بتوانم فرش تولیدی خودم را به یک مصرفکننده یا سفارشدهنده در کشور اروپایی بفروشم باید از طریق یک تاجر اصفهانی یا تهرانی اقدام کنم این واسطهها هزینهها را افزایش میدهند.
مقدم میگوید: به دلیل رشد قیمت مواد اولیه و هزینههای مترتب برای صادرات این محصول به کشورهای دیگر به دلیل تحریمها و قوانین دست و پا گیر، هزینههای تولید فرش دستباف افزایش پیدا کرده اما میزان ارزش نقدینگی در اختیار تولیدکننده به یکسوم کاهش یافته است. از سویی دیگر بازارهای داخلی و مصرفکننده داخلی کشش و توان خرید یک فرش دستباف با قیمتهای بهروزشده را ندارند. مثلاً قیمت فرش دستبافی که سه سال گذشته 25 میلیون تومان بوده باید به حداقل 100 میلیون برسد که تولید آن صرفه داشته باشد اما بازار داخلی کشش این قیمت را ندارد. در نتیجه این فرایند و سیکل ما شاهد رکود در بازار تولید و صادرات فرش دستباف در کشور و بیشتر از آن در مشهد هستیم و مرکز ملی فرش کشور که باید تخصصی باشد، هیچ کاری برای فعالان این حوزه نکرده است زیرا تخصصی در این زمینه ندارد.