«شاید ابد دور زده باشد، از آن سو رسیده باشد به ازل. دور که می شویم از این سمت، نزدیک میشویم از آن سمت...» این جمله را شهریار مندنی پور در شاهکارش «شرق بنفشه» نوشته و حس کلماتش مرا یاد آن سفرهایی می اندازد که مقصدش یک اثر تاریخی بوده است.
حس دیدن یک برش از تاریخ، که مردمانی سال ها و قرن ها پیش از این، آن را زیسته اند، حال خوشی به آدمی می دهد. روح جاری در هر اثر تاریخی، آدمی را به گذشتگانش نزدیک تر می کند. آن ها که این لذت قرابت با تاریخ را دوست دارند، حتما از دیدن رباط ها و کاروانسراهای راه ابریشم لذت خواهند برد. امروز دو روستای تاریخی را همراه «راه بلد» برای شما معرفی خواهیم کرد:
از جنس مهر
اول بگذارید برایتان از روستای مهر بگوییم. روستایی باستانی که در مسیر جاده اصلی تهران قرار دارد.
مردم این روستای تاریخی، قرن ها میزبان زائرانی می شدند که در مسیر رسیدن به مشهد، در این آبادی توقف کوتاهی می کردند.
اما این روستا یک کاروانسرای تاریخی دارد که در مسیر جاده ابریشم و محور سبزوار ـ شاهرود و 50 کیلومتری غرب سبزوار قرار دارد و به اذعان گردشگران و کارشناسان میراث فرهنگی، یکی از زیباترین کاروانسراهای بین راهی است.
قدمت کاروانسرای مهر مربوط به دوران قاجاریه است و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و مصالح آن آجر، ملات گل و گچ و تزئینات آن بهصورت آجری نیم دایره است. طاق هاو قوسهای آن نیز جناقی و هلالی است و دارای هشتی، حیاط مرکزی، اصطبلهای شرقی و غربی و یک محل شاهنشین است.
کاروانسرای مهر به شکل چهار ایوانی و مستطیل شکل است که تعداد ۲۸ اتاق در اطراف حیاط مرکزی آن ساخته شده است دالان این کاروانسرا بسیار زیبا و به صورت هشت ضلعی است و دو اتاق مستطیل شکل به طور قرینه در دو طرف آن قرار دارد.روبه روی دروازه ورودی، شاه نشین زیبای کاروانسراست که از یک ایوان و یک حیاط هشت ضلعی با اتاق های متعدد مربع و مستطیل تشکیل می شود.
اما جاذبه دیگری که در سفر به این روستا نباید آن را از قلم بیندازید، چهارطاقی خانه دیو، موسوم به آتشکده آذر برزینمهر (دردهههای اخیر) است. این چهارطاقی که قدمت آن به دوره ساسانی میرسد در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد. این چهارطاقی در کوه فشتنق، بین روستاهای ریوند، مهر و فشتنق؛ از توابع شهرستان داورزن قرار دارد. بنا بر پژوهشهای انجام شده، کاربری این چهارطاقی، آتشکده بوده که در آن، «آتش آدران» شعلهور میشده است.
روستای زعفرانیه : یک مقصد ارغوانی
اما دومین مقصد ما روستای زعفرانیه از توابع بخش مرکزی شهرستان سبزوار است که در 35 کیلومتری شرق این شهر و در حاشیه جاده اصلی سبزوار- نیشابور قرار گرفته است. این روستا در تابستانها نسبتاً گرم و در زمستانها سرد و خشک است.
این روستا در میان دشت قرار گرفته و اطراف آن را کوههای بلندی محصور کرده است؛ از کوه چشمه سوخته بگیرید تا کوه رودکی. اما 9کیلومتر دورتر از روستا و در ضلع شمال شرقی آن دره اِولَر قرار گرفته، به ضمیمه آن «تنگه سیاه» نیز وجود دارد که در هشت کیلومتری جنوب روستا جاخوش کرده است. وجود رودخانه دایمی کال شور در سه کیلومتری جنوب آن، طبیعت پیرامون آن را کامل کرده و بر زیباییهای این منطقه افزوده است. خلاصه کسانی که مقصد سفرشان این روستاست، در حاشیه آن با دیدنیهای زیادی مواجه میشوند.
قدمت روستای زعفرانیه، حداقل به بیش از پنج قرن پیش مربوط میشود. آبانبار، کاروانسرای شاه عباسی، یخدان و قلعه قدیمی روستا، گواه کهنسالی آن است و این که روزگاری این آبادی برای خودش برو و بیایی داشته است.
این روستا، از قدیم در مسیر ارتباطی شهرهای سبزوار- نیشابور- مشهد قرار داشته و کاروانسرای شاه عباسی آن معروف است. قدمت این کاروانسرا به دوره صفویه مربوط است.در برخی منابع قدیمی نام روستا را به مرغوبیت زعفران آن نسبت دادهاند. نامی که پُربیراه نیست.
سقف خانههای روستا عموماً، مسطح و دیوارهای آن با گل اندود شدهاند. بافت مسکونی روستا، با محیط طبیعی پیرامون آن تناسب و هماهنگی جالب توجهی دارد. کالبد خانههای روستاییان تحت تاثیر شرایط اقلیمی، نوع فعالیت و معیشت خانوارها شکل گرفتهاند.
مصالح به کار رفته در ساخت بناهای قدیمی گل، سنگ، خشت و چوب است. خانههای جدید با مصالح سیمان، گچ، تیرآهن و مانند اینها ساخته میشوند.
روستای زعفرانیه، به دلیل موقعیت طبیعی مناسب، چشم اندازهای ارتفاعات، باغها، مزارع سرسبز و سواحل رودخانه، به ویژه در فصول بهار و تابستان و پاییز، از زیبایی و طراوت سرشار است و قابلیتهای گردشگری ارزشمندی دارد.
انواع گلها و گیاهان دارویی مانند شاه تره، گل ختمی، پرسیاوشان، گل گاوزبان و خاکشیر در دامنه ارتفاعات پیرامونی این روستا، مشتریان خاص خود را دارد. باغهای زیبا و سرسبز روستای زعفرانیه، از دیگر جاذبههای طبیعی روستا به شمار میآیند که چشم انداز زیبایی در فصول مختلف سال دارند؛ به ویژه در فصل پاییز که سیمای آنها رنگین شده است.
در این روستا ابنیه تاریخی شاخصی وجود دارد که دیدنشان به نیت همنشینی با تاریخ، دور از لطف نیست.
- کاروانسرای زعفرانیه: اهالی برای شما خواهند گفت که این کاروانسرا مربوط به دوره صفویه است و در سال 64 ثبت ملی شده است. کاروانسرای فعلی که قدمت آن احتمالا به دوره قاجار می رسد، بر روی بنای متروکه کاروانسرایی مربوط به دوره صفوی و سلجوقی احداث شده و دارای آبانباری در ضلع جنوب غربی است. کاروانسرا از نوع چهار ایوانی دارای حیاط مرکزی و اصطبلهایی در اطراف آن است. در بعضی از طاق نماها تزئینات مقرنس وجود دارد. پلان دارای ریتم، تقارن و تعادل است و ساخت آن متاثر از سبک آذری و آجرکاریهای آن متاثر از سبک رازی است. این مجموعه در حقیقت در دوره قاجار بازسازی شده است.
- آب انبار زعفرانیه، که در داخل روستا قرار دارد از آثار دوره قاجاری است.
- یخدان یا یخچال قدیمی روستا: در گذشته، در زمستان این یخدان را پر از یخ و در فصل تابستان از آن استفاده می کردند. این یخدان، به عنوان یکی از بناهای قدیمی روستا مورد توجه گردشگران قرار دارد.
- از دیگر جاذبههای تاریخی روستا میتوان به مهمانسرای دوران قاجاری، حمام قدیمی، آسیاب قدیمی و قلعه کهن روستا، اشاره کرد که به ثبت ملی رسیدهاند و برای خود جاذبههای تاریخی استخوانداری به شمار میآیند.