نهضت مدرسه سازی صفویان با اتکابه سنت وقف
تعداد بازدید : 30
از مدارس ایتام تا مراکزی برای پرورش دانشمندان
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
وقف و کارکردهای آن درطول تاریخ فراز و نشیب های زیادی داشته است. در هریک از دوره های تاریخی بنابر مقتضیات جامعه وقف و مصارف آن تغییر کرده است. از میان اعصار مختلف، در دوره صفویه به موقوفات توجه ویژهای میشده و در مجموع شمار موقوفات رو به افزایش بوده است. اهمیت موضوع تا آن جاست که در تشکیلات اداری این عصر شاهد تحولاتی بنیادین در وقف هستیم. بنابراین منصب صدارت که عبارت بود از: تقدیم سادات و ارباب عمایم و تکفل مهمات ایشان و ضبط اوقاف رساندن وجوه بر معاریف شرعیه[1] شکل می گیرد و نظارت بر اموال وقف بر عهده «صدرخاصه» می شود. به طوری که در اردبیل، مشهد و قم شاهد به وجود آمدن اداره ای جدید در موقوفات هستیم که این موضوع در اسناد هم با عنوان «وقف قدیم» و «وقف جدید» منعکس شده است[2].
صفویان و علاقه به وقف برای تحصیل
اهمیت و جایگاه وقف در آثار اندیشمندان نیز منعکس شده است. در این زمینه دانشمند و مورخ معروف ابنخلدون (732 ـ 808 هـ.ق) درباره اهمیت وقف بر دانش نوشته است: «نمیدانم خداوند چه عنایتی به مشرق مبذول فرموده است، ولی گمان میکنم رواج بازار دانش و پیوستگی سند تعلیم در دانشها و دیگر صنایع ضروری و کمالی در آن سرزمین به سبب فراوانی عمران و ترقی تمدن و شهرنشینی و کمک کردن به طالبان دانش از راه وظایف و مقرریهایی است که از اوقاف برای آنان معین میشود و در نتیجه توسعه یافتن اوقاف، موجبات رفاهطالبان علم فراهم میآید.[3]»
توجه به علم و دانش در عصر صفویه تا جایی است که اگر گزارش خوانساری(ادیب، مورخ و فقیه) درست باشد، او می گوید که شاه اسماعیل یکم هرسال مبلغ هفتاد هزار دینار شرعی برای محقق کرکی(از علمای بزرگ عصر صفوی) می فرستاده تا به مصرف تحصیلی او وگروهی از طلاب و مشتغلان برسد[4].نهضت مدرسه سازی در عصر صفویه موجب می شود تا در دیگرشهرهای ایران شاهد تاسیس مدارسی بر اساس وقف باشیم به طوری که در شهر اصفهان مدارسی چون: مدرسه الماسیه، چهارباغ، سلطانی، شفیعیه، آقا کافور، آقاکمال، جده کوچک و مدرسه جده بزرگ تاسیس [5]. یا مقارن این ایام در شهر مذهبی قم مدرسه مؤمنیه و مدرسه خان وقفی شوند. سیاست حکومت صفویه مبنی بر ترویج و اشاعه مذهب تشیع در ایران بود، بنابراین گام های اساسی و مهمی در جهت بزرگداشت عالمان دینی و روحانیون، برداشته می شود به طوری که در این دوره در شهر مشهد 10 مدرسه علمیه احداث شده است.[6]
مکتبخانهای برای کودکان یتیم
سلاطین صفویه در جهت اعتلای شعائر مذهب شیعه سعی وافر داشتند، بنابراین خراسان و به خصوص مشهد را مورد توجه خاص قرار می دهند. هرات در عهد شاه اسماعیل اول از دارالملک خراسان خارج شد و جای آن را مشهد گرفت[7].توجه به وقف و آموزش در دوره صفویه موجب می شود تا در میان اسناد با شکل جدیدی از وقف مواجه شویم بدین شرح که: «طبق حکم شاه عباس در سال1024هـ.ق دو عشر مالیات اراضی مزروعی کلات وقف آستان قدس شده است. طبق این سند همگی دو عشر معمولی اراضی مزروعی دارالثبات کلات را که از جمله مداخل مالیاتی بی شبهه این دولت ابد مدت است، وقف سرکار فیض آثار واگذاشتم که عالیجاه تولیت و اقبال پناه متولی آن سرکار موهبت مدار هر ساله مقدار ده خروار غله را به جهت مدد معاش یک نفر طالب علمی که به زیور صلاح و سداد آراسته باشد و تواند که با امام جماعت آن جا قیام نماید که تعیین کند داده باشد و تتمه را بعد از وضع یک عشر حق التولیه شرعی خود به مصارف مقرره از خرج شماع خانه منوره و راتبه واسعه و ارباب وظایف برساند...[8] »
همچنین اختصاص موقوفاتی به مکتب خانه و مدارس موجب رونق علم و دانش در شهر مشهد می شود، به طوری که تعداد زیادی از طلاب از سراسر خراسان برای تحصیل به مشهد روی می آورند. شاه تهماسب(دومین پادشاه صفوی)، دستور ساخت چندین مکتب خانه در شهرهای مشهد، سبزوار، استرآباد، قم، کاشان، یزد و تبریز را برای کودکان یتیم صادر میکند[9]. براین اساس در مشهد و در سال های930 تا 984ق. مکتبخانه اطفال ایتام در حریم قدس رضوی تاسیس میشود. در این مرکز آموزشی، چهل پسر و چهل دختر یتیم، زیر نظر معلمان مرد و زن شیعهمذهب و پرهیزگار تحصیل میکردند و از نظر لباس و دیگر مایحتاج، به طور رایگان تامین میشدند و هنگامی که به سن بلوغ میرسیدند، هریک با دیگری ازدواج می کردند و به جای آنها طفلان یتیم دیگری میآوردند[10].
هشت وقفنامه اختصاصی برای تدریس و تحصیل
در بررسی 50 مورد وقف نامه آستان قدس در دوره صفویه تعداد هشت وقف نامه اختصاص به هزینه های طلاب و آموزش و مدارس دارد.که این واقفان عبارت اند از: گنجعلی خان زیگ(1008ق.)، مهدی قلی بیگ میرآخور باشی(1011ق.)، عباسقلی خان(1078ق.)، میرزا محمد کاملاکرمانی(1084ق.)، سعدالدین محمد وزیر(1087ق.)، برهان الدین محمد کاشانی(1100ق.)، میرزا محمد فرزند میرزا عادل خان(1118ق.) و محمود بیگا(1120ق.)
مدرسه خیرات خان
مدرسه خیرات خان در سال1057ق. همزمان با حکومت شاه عباس دوم توسط یکی از اشراف و بزرگان آن روزگار به نام خیرات خان احداث شده است. وجود استادان برجسته و دانش پژوهان بسیار به همراه موقوفات فراوان به مدرسه رونق فزاینده بخشیده بود، اما دیری نپایید که با افول حکومت صفویان آن رونق و شور علمی به سردی گرایید[11]. در اسناد موجود آن چه از موقوفات مدرسه نام برده شده عبارت اند از: 16دربند مغازه متصل به مدرسه که در دوطرف این بنای تاریخی قرار داشته اند و تعداد شش اتاق در پشت مدرسه که به عنوان مسافرخانه از آن استفاده می شده است.
مدرسه میرزا جعفر
این مدرسه از جمله بناهای تاریخی است که در دوره صفویه به هنگام سلطنت شاه عباس دوم(1077-1052هـ.ق)در گوشه شمال شرقی صحن عتیق ساخته شد و در سال1079ق. موقوفاتی بر آن نهاده اند. ولی از آن جا که میرزا جعفر تصدی ساخت آن را برعهده داشته و رقباتی هم وقف مدرسه کرده است مدرسه به نام میرزا جعفر مشهور شده است. طبق وقف نامه ای که میرزا جعفر در سال1079هـ.ق نوشته، موقوفات آن شامل حدود 30دکان، یک آسیاب، دو تیمچه و دو حمام در شهر مشهد بوده است.
مدرسه فاضل خان
این مدرسه ابتدای بست بالا خیابان و توسط برادران فاضل تونی و ملاعبدا... و ملا احمد که خود از علمای دینی و مدرسان نامی خراسان بوده اند، در زمان شاه عباس دوم به سال1057ق. ساخته شد. مدرسه فاضل خان دارای دو موقوفه مفصل است. یکی به میرزا محمد کاملای کرمانی درسال1084ق. و دیگری موقوفه مربوط به روستای محمد آباد در مجاورت شهر مشهد است که در سال1100ق برهان الدین محمد حسینی کاشانی آن را خریداری و وقف آشپزخانه سرکار فیض آثار و مدرسه فاضل خان کرده است.
مدرسه عباسقلی خان
عباسقلی خان، پسر حسن خان شاملو یکی از رجال سیاسی و نظامی و دانش دوست و خیر صفوی است که مدتی قورچی شمشیر و بعد از آن داروغه قم شد. بعد از فوت پدرش در سال1050ق. به دستور شاه صفی، حاکم مستقل هرات و بیگلربیگی خراسان شد.از عباسقلی خان مدرسه علمیه ای در حاشیه جنوبی پایین خیابان مشهد باقی مانده است. این مدرسه دارای موقوفات مزروعی بیشمار بوده و املاک موقوفه آن از خارج دروازه شرقی مشهد تا شهر هرات ادامه داشته است. عباسقلی خان پس از بنای مدرسه یاد شده املاکی را در مشهد مقدس، دارالسلطنه هرات، ولایت جام، باخرز، فراوه و بادغیس بر آن وقف کرده است[12].
مدرسه باقریه(سمیعیه)
مدرسه باقریه از جمله مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد محسوب می شود که در دوره صفویه به دستور ملا احمد باقر خراسانی سبزواری(1090ق) و هزینه و اهتمام ملا محمد سمیع از اشراف و بزرگان روزگار شاه سلیمان صفوی احداث شد. بنابراین در ابتدا به نام مدرسه سمیعیه مشهور بود و چون ملا محمد باقر سبزواری در آن به تدریس علوم دینی می پرداخت و پاره ای ملک و مستغلات و کتاب بر آن وقف کرد بعدها به باقریه شهرت یافت و در قسمت شمالی خیابان نادری نزدیک بست(فلکه حضرت) قرار گرفته است[13].
مدرسه نواب
میرزا صالح نقیب رضوی در سال1086ق مدرسه نواب را ساخته است. این مدرسه از نظر فضای علمی و نیز تربیت دانشمندان و شخصیت های برجسته علمی، فرهنگی و سیاسی و همچنین از جنبه هنر و معماری اسلامی اهمیت ویژه ای دارد و چندین سده به عنوان یکی از مدارس معتبر در خور توجه و مرکز علم و دانش شناخته میشد[14].
مدرسه پایین پا(سعدیه)
مدرسه سعدیه در جنوب صحن جدید حرم مطهر و شرق مسجد گوهرشاد متصل به مقبره شیخ بهایی قرار داشت. بنیانگذار آن وزیر کل پیشکار مالیه خراسان در عهد سلطنت شاه سلیمان صفوی به نام میرزا سعد الدین است که در سال1087ق آن را ساخته است. واقف شرایط پذیرش در این مدرسه را چنین بیان کرده است:هر کس را که قابل سکنی داند و به صفات حمیده مذکوره سابقه مشروطه موصوف بیند در چشم و روی مدرسه جای داده... بعضی که اراده سفر مکه معظمه نمایند تا یک سال و اگر عزیمت عتبات عالیات کنند تا شش ماه و اگراراده وطن مالوف خود نمایند تاچهل یوم، متولی شرعی با وجود نایب قابلی که گذارند، انتظار آن شخص می کشیده باشد و بعد از انقضای آن مدت به هرکس که قابل داند، سکنای آن حجره را اصالة مفوض دارد.
مدرسه حاج حسن(بهزادیه)
این مدرسه را ملک بهزاد از بزرگان و اشراف عصر صفویه، در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی(1106-1077هـ.ق) در بالا خیابان احداث کرد.
مدرسه رضوان(خواجه رضوان)
مدرسه رضوان در سال1096ق توسط خواجه رضوان از اشراف و بزرگان دوره صفویه احداث شده و شش دربند مغازه در بازار زنجیر از موقوفات آن بود. با بررسی وقف نامه شرایط سکونت در مدرسه را واقف چنین تعیین کرده است: «طلبه مجرد باشد، بیشتر از 12سال حق سکونت در مدرسه را ندارد، اهل دخانیات نباشد، طلبه های مدرسه حق بیتوته در غیر مدرسه مذکور را ندارند، طلبه ها موظفند در هر صبح و شب نیم جزء قرآن بخوانند و ذکر مصیبتی هم بکنند و طلبه های ساکن در مدرسه از پنج نفر بیشتر نشوند.»تاسیس و گسترش مدارس موجب شده در عصر صفویه شاهد تحول علمی در شهر مشهد باشیم. اختصاص موقوفات به علم و دانش کمک می کند تا این مدارس در دیگر ادوار هم رونق داشته باشد. در واقع وقف مدارس موجب می شود جامعه همواره از پویایی برخوردار باشد. مهم ترین اثر به جا مانده از موقوفات مدارس آستان قدس، رونق علم و دانش و تربیت طلاب و علما در ادوار مختلف است.
منابع: [1]. نظام قضایی عصر صفوی.ویلم فلور. ترجمه حسن زندیه. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه. 1381، ص108/[2]. نظام قضایی عصر صفوی. ص108-109/[3]. مقدمه ابن خلدون. عبدالرحمن ابن خلدون. ترجمه محمد پروین گنابادی. ج2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 1337، ص894-895/[4]. روضات الجنات فب احوال العلما و السادات. محمد باقر خوانساری. ترجمه محمد باقر ساعدی. ج5. تهران: اسلامیه. 1355، ص170/[5]. ساختار و نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی: (تاریخ تحولات دینی ایران در سده های دهم تا دوازدهم قمری). منصور صفت گل. تهران: خدمات فرهنگی رسا. 1381، ص331-339/[6]. حوزه علمیه خراسان. محمود پسندیده. ج1. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی. 1385، ص191/[7]. بررسی تاریخی خیابان(چهارباغ) شهر مشهد در عصر صفویه(1020-1016). مهدی حقیقت بین و دیگران. مجله پژوهش های تاریخی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. (زمستان1388). شماره 4، ص38/8]. مرکز اسناد آستان قدس رضوی. سند شماره 82510/[9]. تاریخچه مکتب خانه ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد(صفویه تا قاجاریه). فاطمه جهانپور مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. 1387، ص24/[10]. همان، ص37-38/11]. حوزه علمیه خراسان. ج1، ص139/[12]. بیست وقف نامه از خراسان. مشهد. رضا انزابی نژاد و دیگران. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی. 1388، ص140-141 /[13]. مدارس قدیم مشهد. محمود فاضل. مجله وحید. شماره 112. 1352، ص 75/[14]. حوزه علمیه خراسان. ج1، ص208