طرح انتقال آب به مشهد، حرف امروز و دیروز نیست و سابقهای طول و دراز در تاریخ دارد
تعداد بازدید : 46
آبراهه تاریخ
نویسنده : غلامرضا آذری خاکستر
کمآبی و خشکسالی سال های سال است که سایهاش بر سر این خطه و مردمانش سنگینی می کند. آب شهر مشهد در گذشته از طریق قنات ها، چاه منازل و نهرها تامین میشده است. بنابراین خشکسالی ها تاثیر مستقیمی بر چالشهای آبی این شهر داشته است.
اگر در میان متون تاریخی جست وجو کنید، در جای جای آن دغدغه تامین آب برای شهر مشهد را خواهید دید. به اذعان همین اسناد، در هر یک از ادوار گذشته اقداماتی برای رفع کمبود آب و رفاه زائران و مجاوران انجام گرفته است. مثلا، کمبود آب سبب شده تا در دوره تیموریان موضوع انتقال آب از اطراف برای شهر مشهد به صورت عملی پیگیری شود.
از همین جای تاریخ می شود ایده انتقال آب را از دیگر نقاط به این شهر مشاهده کرد. ایدهای که امروز بسیار فراتر رفته و موضوع انتقال آب از دریای عمان را پیش کشیده است.
در ادامه این مطلب از صبغه تاریخی انتقال آب به شهر مشهد برای شما خواهیم گفت.
جوی رشک بهشت برین
بنابر گزارش منابع تاریخی طرح انتقال آب در دوره تیموریان توسط امیر علیشیر نوایی(844 – ۹۰۶ق.) صورت گرفته، وی از جمله شعرا و سیاستمداران معاصر سلطان حسین بایقرا بود که خدمات ارزنده ای برای عمران و آبادی خراسان انجام داد. مولف «تذکرة الشعراء»، ماجرای انتقال آب به شهر مشهد را چنین توصیف کرده است: «چند وقت است تا همت عالی بر خیری گماشته که آب چشمه گل را که از مشاهیر عیون خراسان است و از منزهات جهان و در اعلی ولایت توس واقع است، به مشهد مقدسه رضویه آورد و این خیر بر جمیع خیرات شریفهاش شرف دارد و مشهد مقدسه از این جوی رشک بهشت برین و غیرت نگارخانه چین خواهد شد. [1]
اما به استناد کتاب های تاریخی، چشمه گیلاس که در سه فرسنگی مغرب توس واقع شده بود و از جمله چشمه های پر آب و مشهور ولایت توس به شمار می آمد، تا پیش از خرابی و ویرانی نهایی تابران در سده نهم، عمده آب شهرمان را تامین می کرده است.»[2]
شاه عباس و آب مشهد
احتمالا در دوره صفویه مشهد مجدد با مشکل کمبود آب مواجه بوده چرا که در این زمان شاهعباس ضمن سفرهای زیارتی متوجه کمبود آب شده و درصدد چاره اندیشی اساسی بر می آید. مولف کتاب « تاریخ عالم آرای عباسی» درباره این اقدام شاه عباس نوشته است: «چون ساکنان مشهد مقدس معلی و زوار روضۀ متبرکه از قِلت آب در عذاب بودند. آب از انهار سرچشمه جلست(چشمه گیلاس) و قنوات مجدد احداث کرده به شهر درآورده. نهری در میان خیابان و حوضی بزرگ در وسط صحن موسع مذکور احداث فرمودند که آب از حوض گذشته به خیابان شرقی طرف پایین پای مبارک جاری کرده است. » [3]
همچنین بنابر گزارش «جلال الدین محمد منجم» این آب خریداری و سپس توسط شاه عباس وقف شد: «آب چشمه کلت(گیلاس) را از صاحبان خریدند و مقرر شد که آب چشمه با آب رودخانه توس به آستانه مقدسه آورند و به تغییر دو دروازه به نهری مستقیم از صحن آستانه بگذرانند. چنان چه در صحن ایستاده دو دروازه در نظر باشد و این آب را وقف حضرت امام علیه السلام نمودند و از دو طرف درختان بنشانند.»[4] این وقف در جمادی الاولی 1023 انجام شده است که طبق وقفنامه تمامی آب چشمه گیلاس باید به صحن آستانۀ متبرکه آورده شود تا عامۀ مسلمین از آن بهره ببرند. دیگر آن که احدی حق احداث نهر جدید چه دربالا و چه در پایین آستانه ندارد که آب را به زراعت، باغات، خانهها، برکهها وحمامهای خود ببرد و فقط مردم اجازه دارند به قدر احتیاج از این آب استفاده کنند و حتی اجازه داده نشده است که از املاک آستانه (آن چه در مسیر این نهر است) از آن مشروب شود. در این وقف نامه تاکید شده، بعد از آن که آب از شهر خارج گردید، به مصرف زراعت برسد و حاصل آب صرف آشپزخانۀ حضرت بشود. در ضمن موضع موسوم به دنیا تپه را که از محلات مشهد است جهت نگهداری و تعمیرات و تنقیه و لای روبی چشمه و مسیر راه در نظر گرفته شده است[5]. در واقع پس از وقف و توجه به نوع مصرف آن شاهد پایداری و رونق این نهر در طی دوسده هستیم.
خارجیها از «چشمه گیلاس» چه گفتند؟
آب چشمه گیلاس پس از طی مسیر طولانی از دروازه قوچان وارد شهر مشهد می شد. وضعیت این آب را مک گرگر سیاح اروپایی نیز در سال 1292ق. کثیف دانسته که قابل شرب نبوده و از آبتنی و لباس شویی مردم در این نهر یاد کرده و در توصیف آن نوشته است: «از میان خیابان نهر کثیفی می گذرد که در چند نقطه بر روی آن سکوهایی ساخته اند و مردم بدون توجه به بوی بد آن روی این سکوها می نشینند و تفریح می کنند. مردم از آب آلوده نهر می نوشند و در آن آبتنی می کنند و اسب ها یا لباس های شان را می شویند.»[6] شیندلر سیاح اروپایی نیز که در اواسط دوره قاجار مامور کشیدن سیم تلگراف بین تهران و مشهد شده است، نوشته:«آب مشهد از چشمه گیلاس می آید، در این رودخانه ماهی های قزل آلای خوبی پیدا می شود.»[7]
لرد کرزن سیاستمدار انگلیسی در سال 1307 ق. از آب کثیف نهر خیابان یاد کرده و نوشته است: «آب این کانال، هم برای آشامیدن و هم مصرف شست وشو و هم رخت شویی است.»[8]این سیاستمدار انگلیسی از مواد آهکی در آب مشهد یاد کرده و در توصیف آن چنین بیان کرده است: «آب مشهد آلوده و برای شرب زیان آور است، زیرا که دارای مواد آهکی و رسوبی است.من شبی تیغ صورت تراشی خود را در جام گذاشتم صبح روز بعد مثل پوکه فشنگ سیاه شده بود.»[9] یا ادنوان خبرنگار ویژه روزنامه «دیلی نیوز» درسال 1880م. از آب سنگین و بدمزه مشهد یاد کرده که تا اندازه ای طعم چربی می دهد.[10] اعتماد السلطنه در سال 1300ق. مقدار آب چشمه گیلاس را در اغلب فصول 10 سنگ ذکر کرده که کم و زیاد می شده است[11]. همچنین عبدالحمید مولوی در اوایل سده چهاردهم خورشیدی مقدار آب چشمه گیلاس را یکصد و سی زوج برآورد نموده است.[12] فرد ریچاردز نقاش و جهانگرد انگلیسی که در سال 1309ش. به ایران سفر کرده است راجع به نهر خیابان در این ایام گزارش جالبی ارائه داده است: «نهری که از وسط خیابان می گذرد اکنون به صورت آب کثیفی درآمده که باقی مانده غذای روز در سطح آن شناور است.»[13]
همچنین جالب است بدانید، از اوایل قرن حاضر ، کمبود جدی آب شرب و کشاورزی موجب شده تا با ایجاد قنات هایی در گناباد و انتقال آن از طریق نهر تا حدودی با بی آبی مقابله شود ولی این طرح نیز به طور مستمر جواب گو نبود و روند انتقال آب در سال های بعد ، هر بار از مسیری دورتر دنبال شد.
منابع
[1]. تذکرة الشعراء. دولتشاه سمرقندی. تصحیح ادوارد براون. به کوشش محمد عباسی. تهران: بی تا. انتشارات بارانی، ص506
[2].تاریخ شهر مشهد (از آغاز تا مشروطه). مهدی سیدی. تهران: جامی؛ مشهد: شهرداری مشهد. ۱۳۷۸، ص86
[3] . تاریخ عالم آرای عباسی. اسکندر بیک ترکمان. با اهتمام ایرج افشار.ج2. تهران: امیرکبیر. ۱۳۸2 ،ص 854
[4]. تاریخ عباسی یا روزنامه ملا جلال: شامل وقایع دربار شاهعباس صفوی. جلالالدین محمد منجم یزدی. به کوشش سیفا... وحیدنیا. تهران: وحید، ۱۳۶۶، ص328
[5]. وقف نامه آب خیابان مشهد.قدرت ا... روشنی (زعفرانلو). مجله فرهنگ ایران زمین. زمستان 1368. شماره 28 ، ص 324
[6] .شرح سفری به ایالت خراسان. مک گرگر. ترجمه مجید مهدی زاده. ج1. مشهد. آستان قدس. 1366، ص255
[7]. سه سفرنامه هرات، مرو، مشهد. به اهتمام قدرتا... روشنی زعفرانلو. تهران: توس. ۱۳۵۶، ص202
[8] . ایران و قضیه ایران. ج. ن. کرزن. ترجمه غلامرضا وحید مازندرانی. ج1. تهران. 1362. علمی و فرهنگی. ص215
[9]. همان، ص219
[10]. واحه مرو: ماجراهای مسافرت به مناطق روسی حاشیه شرقی دریای خزر در سالهای ۱۸۷۹-۱۸۸۱ میلادی و پنج ماه اقامت در میان ترکمنهای تکه مرو. ادموند ادنوان. پژوهش و تصحیح سید مهدی سید قطبی و حسن علی فریدونی. نشر مجمع ذخایر اسلامی. 1397، ص404
[11]. مطلع الشمس. اعتماد السلطنه. ج1. تهران. پیشگام. 1362. پیشگام، ص87
[12]. خیابان مشهد، آب خیابان و وقف نامه آن. مهدی سیدی. ویژه نامه وقف آستان قدس رضوی. فروردین 1391. ص87
[13] سفرنامه فردریچاردز. ترجمه مهین دخت صبا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ۱۳۴۳، ص275